Waarom breien even gezond is als yoga

Bewegen, vrienden maken, mindful zijn: het zijn de standaardadviezen voor een tiptop mentaal welzijn. Een hobby zoeken staat niet standaard in dat rijtje, maar hoort er wel in thuis. Met je handen werken is namelijk goed voor ons, zo blijkt. ‘Creatieve bezigheden zijn als een wasmachine voor je geest.’

‘Mijn kameraden fietsen en voetballen, maar ik breng liever tijd door in mijn garage, waar ik elektrische toestellen uit elkaar haal en repareer.’ Dat vertelde boekhouder Julien (64) me ooit, voor een reportage over een reparatiecafé. ‘Ik doe dat nog, en het heeft me door de covidcrisis geholpen, anders was ik waarschijnlijk gek geworden in die lockdowns. Mensen lieten kapotte toestellen achter op onze oprit, ik herstelde ze en zette ze weer buiten. Priegelen met schroefjes en wieltjes, problemen uitklaren, dingen opblinken – vroeger lachten mijn vrouw en kinderen om mijn hobby, nu beseffen ze dat het me waarschijnlijk bij mijn volle verstand houdt.’

Vorige zomer schreef ik een reportage over hoe hobbynaaien de laatste decennia veranderde, en ontdekte ik dat naaien mensen goed doet. Iets wat ik herken. Ik heb een actief brein waar het altijd in waait, maar ik naai, schilder en dans omdat er dankzij die hoofdvullende activiteiten even geen plaats is voor iets anders. Een korte rondvraag in mijn omgeving levert heel wat handwerkende én hoofdvullende hobby’s op: pottenbakken en aan brommers sleutelen, tangodansen en puzzels maken, quilten en Lego bouwen. Actrice Judi Dench borduurt vulgaire teksten op kussens, olympisch duiker Tom Daley breit, Wouter Beke schildert en Matthias Schoenaerts vertelde onlangs op tv aan Sergio Herman dat hij tuiniert.

Happy place

‘Mijn tekentafel is mijn happy place’, vertelt huisarts Mona (47). ‘Ik schets bijna elke dag, soms voor ik aan het werk ga, soms tijdens mijn lunchpauze maar meestal voor ik ga slapen. Ik heb een stressvolle, emotioneel zware job en heb zowel sport als meditatie geprobeerd om daar beter mee om te gaan. Maar ik ben te competitief om ontspannen aan sport te doen, en meditatie lukte doodgewoon niet. Een yogalerares suggereerde tekenen, en dat werkte. Soms denk ik tijdens een consult: dat gezicht of die voeten zou ik wel willen tekenen, maar meestal schets ik landschappen en dieren. Dat voelt aan als een kwartier vakantie van mijn bestaan.’

Dat positieve effect bleek ook uit een grote studie in 2022 waarbij 65-plussers uit zestien landen in vijf langetermijnstudies bevraagd werden. ‘We kunnen de studie in een zin samenvatten’, lacht Jacques Wels, medeonderzoeker en hoogleraar sociale epidemiologie aan de ULB. ‘Overal waar we onderzoek deden bleek het hebben van een hobby een positief effect te hebben, ook op lange termijn. Het zorgt voor minder depressieve symptomen en een hoger, zelf gerapporteerd mentaal welzijn, meer gevoelens van geluk en tevredenheid met het leven. Onze definitie van hobby was vrij breed, het was wat mensen zelf omschreven als een hobby, van tuinieren tot kaarten en van vrijwilligerswerk tot sporten. In België bleek 89% van de ondervraagden een hobby te hebben.’

De verklaring ligt volgens de onderzoekers in het feit dat veel hobby’s fantasie, creativiteit, zelfexpressie, ontspanning en cognitieve inspanningen vragen en onze zintuigen engageren. Het gevoel van controle over lichaam en geest bleek een belangrijke factor, net als je competent voelen. Extra voordeel van veel hobby’s is dat je ze kunt blijven uitoefenen, ook als je ouder wordt en je gezondheid niet meer optimaal is. ‘Uit een bevraging bij gepensioneerden bleek dat voor heel wat deelnemers een betekenisvolle bezigheid hebben die ze graag doen een reden is om ’s ochtends graag uit bed te komen. Veel hobby’s zijn ook sociaal, je moet er het huis voor uit en ze zorgen voor een netwerk.’ Wels raadt hobby’s dus ten zeerste aan en gaat zelfs nog een stap verder. ‘Het beleid zou mensen actief moeten aansporen en helpen om een voor hen betekenisvolle vrijetijdsbesteding te vinden. Het is simpelweg een goede investering in de volksgezondheid.’

Stoppen met denken

Toen de Deense Julia F. Christensen omwille van een blessure haar balletschoenen moest opbergen, miste ze het gevoel van expressie dat haar professionele dansstudie haar gaf. Ze werd neurowetenschapper, onderzoekt aan het Max Planck Instituut in Frankfurt-am-Main de link tussen kunst, creativiteit en ons brein, en schreef De weg naar flow, over de voordelen van creatieve bezigheden. ‘Samengevat: we kunnen niet stoppen met denken, maar we kunnen wel rust brengen en veranderen hoe we ons voelen door middel van wat we doen. Ons brein is nooit leeg. Onze zintuigen leveren constant informatie en onze breinsystemen worden voortdurend geactiveerd. Niet denken is gewoonweg onmogelijk. Maar soms zijn onze gedachten en gevoelens een kwelling, ze verstoren onze gemoedsrust en slaap. Denk aan stress, piekeren, pijnlijke emoties… Voor ons welzijn is het goed om invloed te hebben op wat er in ons hoofd gebeurt. Dat kan. Ons brein is dankzij neurologische systemen verbonden met onze spieren, organen en hormonale systemen, en dat geeft ons de mogelijkheid om lijf en brein te gebruiken om elkaar te beïnvloeden.’

Lees ook: Wat doet lang zitten met je lichaam en wat kan je eraan doen?

Mee met de flow

Bij beweging denkt iedereen meteen aan sport. ‘De Wereldgezondheidsorganisatie raadt per week tussen de 150 en 180 minuten beweging aan, en dat is een absolute must’, vertelt Christensen. ‘Ons lichaam is ontworpen om te bewegen en wordt ongezond en onrustig als het te lang stilzit. De terugkerende bewegingen die we maken als we fietsen, wandelen of zwemmen houden ons lijf soepel en voor sommige mensen helpen ze ook rust te brengen in hun hoofd. Maar heel wat mensen hebben volle, drukke breinen die juist nog actiever worden bij dat soort eenvoudige bewegingen. Vandaar dat hobby’s en creatieve bezigheden zo belangrijk zijn. Ze zorgen voor beweging, maar betrekken ook verschillende zintuigen.’

Sporten als skiën, bergbeklimmen en dansen, maar ook activiteiten als koken, naaien, tekenen, schrijven, schaken en fotograferen hebben potentieel om je ‘flow’ te laten voelen, een concept dat door de Amerikaanse psycholoog Mihály Csíkszentmihályi omschreven werd.’ Csíkszentmihályi ontdekte dat concept toen hij onderzoek deed naar gelukservaringen. Toen hij deelnemers naar de beste momenten van hun leven vroeg, bleken dat niet de passieve, ontspannende ogenblikken te zijn, maar eerder momenten waarbij ze iets wilden bereiken wat moeilijk en de moeite waard was, een taak die iets vraagt van hun lichaam en geest.

Sociale of sportieve activiteiten maar vaak ook een gevoel van ‘maken’. Mensen rapporteerden momenten waarop ze zo betrokken waren bij wat ze deden, dat ze alles om zich heen even vergaten. ‘Het is wat de zeiler voelt als hij over het water vliegt, wat de schilder voelt als hij voor zijn ogen een nieuw ding ziet ontstaan, wat een ouder voelt als zijn kind voor het eerst op zijn glimlach reageert’, schrijft hij in zijn boek Flow.

‘Als je alles uit de kast moet halen om een uitdaging aan te kunnen, neemt dat je aandacht volledig in beslag’, schrijft Csíkszentmihályi. ‘Er is geen geestelijke energie voor andere zaken dan de activiteit van dat moment.’ En net dat is ontspannend. Je hoofd is niet leeg, je stopt niet met denken, maar omdat je focus zo intens is, is er geen plaats voor muizenissen en gepieker.

Meer dan plezierig

‘Als ik een knoop moet aannaaien of een zoom moet stikken, maakt naaien me niet rustig,’ vertelt Marie (29), ‘maar een rits inzetten vraagt al meer concentratie, en echt blij word ik van een kledingstuk in elkaar steken. Zelfs als het niet helemaal lukt, ja.’

De optimale bezigheid die ons rustig maakt komt niet zomaar. Csíkszentmihályi definieerde een aantal aspecten die flowbevorderend zijn. Het zijn taken die je kunt voltooien en waar je je volledig op kunt concentreren, er is een duidelijk doel en onmiddellijke feedback, een intense doch moeiteloze betrokkenheid waardoor je niet makkelijk wordt afgeleid, je hebt het gevoel dat je alles onder controle hebt, omdat de taak niet onhaalbaar is maar ook niet te eenvoudig, je bent niet met jezelf bezig, verliest je besef van tijd en doorbreekt eventuele piekerspiralen.

Belangrijk is het uitdagen van je vaardigheid, stelt dr. Christensen. ‘Je doet iets wat niet te makkelijk, maar ook niet te moeilijk is. Daarom is bijvoorbeeld wandelen niet altijd effectief om rust te brengen in je hoofd. Het is te makkelijk, en werkt pas als het in een omgeving gebeurt die je stimuleert. Ook betrokkenheid is belangrijk. Om flow te bereiken, kun je het best dingen doen die leuk zijn én iets voor jou betekenen. Het zijn activiteiten die niet alleen je beloningssysteem activeren, maar ook andere delen van je brein. Je geheugen, je zelfbewustzijn, je planning op de lange termijn… Uit onderzoek blijkt bovendien dat het vooral de expressieve elementen zijn die voordeel opleveren. Jezelf uitdrukken, dus. We noemen dat pleasure plus-activiteiten, ze zijn meer dan gewoon plezierig. Maar ze leveren wel degelijk plezier op, en meer zelfs, het plezier is intrinsiek. Je doet de activiteit niet omwille van het eindresultaat – een jurk, een tekening, een uitgelezen boek – maar omdat je van het doen zelf geniet. Vandaar dat je echt in het moment kunt zijn.’

Meesterschap

Dat lukt alleen als je de basisvaardigheden hebt en competent bent om de taak uit te voeren, stelt Christensen. ‘Een gevoel van meesterschap, dus. Bijleren en vaardigheden verwerven zijn een belangrijk deel van flow. Daarom zijn activiteiten waarbij de moeilijkheidsgraad opgedreven kan worden of waarbij je andere varianten kunt ontdekken, zo nuttig. Bij veel creatieve activiteiten ontdek je onder de oppervlakte eindeloze mogelijkheden. Zo kun je levenslang bijleren en variëren.’

Het onderzoek naar de effecten van flow staat nog in de kinderschoenen, maar het is wel al duidelijk dat pleasure plus-activiteiten en flow effect hebben op ons brein, stelt Christensen. ‘Als we tijdens een activiteit alleen bezig zijn met het einddoel, dan komt er dopamine vrij. Dat zorgt voor ambitie en stress: we willen dat doel bereiken. Als we genieten van de activiteit en bezig zijn in het hier en nu, dan komen er endocannabinoïden en endogene opioïden vrij. Daar worden we rustig en blij van. Het is daarom belangrijk dat je iets doet waar je plezier aan beleeft terwijl je bezig bent, en niet iets waarvan je alleen het resultaat wilt zien. Dat onderscheid tussen nu genieten en verlangen naar het resultaat is belangrijk. Daarom zijn meesterschap en feedback onmisbaar. Je doet iets, het lukt, en die bevestiging verhoogt de kans op flow.’

Iets voor iedereen

Als iets min of meer creatiefs doen met je handen zo goed voor ons is, waarom doet dan niet iedereen het? Omdat ze niet creatief/geduldig/handig zijn, zeggen de niet-hobbyisten die we polsen. Omdat ze niet de juiste kennis of vaardigheden hebben of het gewoon niet graag doen. Omdat hobby’s hebben iets voor oude mensen en seuten is, vond een jonge twintiger. Omdat ze het punt niet zien, zuchtten er een paar. Dat punt is ondertussen duidelijk, maar het idee dat je talent of kennis nodig hebt, veegt dr. Christensen van tafel. ‘Niet iedereen is even creatief of getalenteerd, maar iedereen kan een creatieve activiteit vinden die hij graag doet. Wat deed je als kind graag? Waar kijk je graag naar als andere mensen het doen? Waar blijf je bij plakken als je een winkel binnenloopt of een boek doorbladert?’

Ik ontdekte dankzij een middag kliederen met een petekind dat ik absurd blij word van tekenen en schilderen. Ik heb geen talent, mijn kunstwerkjes zien eruit alsof ze door een zevenjarige gemaakt zijn, maar ik geniet ontzettend van het proces. En dat is waar het om draait, stelt Christensen. ‘We zijn sociale wezens en willen graag schouderklopjes, maar ik raad mensen soms aan om wat ze maken gewoon voor zichzelf te houden. Het kan pijn doen om kritiek te krijgen op iets waar jij plezier aan beleefd hebt.’

Geen ponykamp

‘Ik heb van mijn hobby mijn werk gemaakt’, vertelt Maya (35). ‘Mijn droom kwam uit toen ik mijn yogastudio opende. Maar al snel merkte ik dat yoga me niet meer echt ontspande, omdat het nu ook werk is, met facturen, besognes en af en toe lastige klanten. Ik moest dus iets anders hebben om rust te vinden en dat werd de tuin van mijn moeder. Zij kan die niet meer alleen onderhouden, en ik ga bijna elke week bij haar tuinieren. Mama let op mijn ravottende kinderen en ik spit, pluk en plant tot ik doodmoe ben. Minstens een keer per dag stuurt ze me een foto van iets wat bloeit of veranderd is en ik googel op vrije momenten planten, groeimethodes en tuinontwerpen. Mijn man lachte onlangs dat ik misschien tuindesigner kan worden, maar dat is nu net het punt. Het is mijn hobby en dat wil ik zo houden.’

Goed idee, stelt dr. Christensen. ‘Onderzoek bij dansers was verwarrend. Soms deed dansen hun cortisol – het stresshormoon – dalen, soms ging het net omhoog. De verklaring bleek eenvoudig: competitie. Werd er puur voor het plezier gedanst, dan was het ontspannend; werd er gedanst in competitie, of publiek opgetreden, dan zorgde het voor stress. Amateurs halen dus meer voordeel voor hun mentaal welzijn uit hun activiteit.’

Het leven is geen ponykamp, en soms is het loodzwaar. Daarnaast hebben we vaak geen controle over grote delen van ons bestaan. Ook daar brengen hobby’s hulp, stelt Christensen. ‘Je kunt niet altijd je hele leven omgooien, en vaak wil je dat zelfs niet. Maar artistieke en creatieve activiteiten kunnen kleine bubbels van controle zijn, ze schenken je agency, al is het maar aan je tekentafel of in de dansles.’

Soep van neurotransmitters

Stel, je begint een nieuw patroon te haken. Je kent het niet, maar je kent wel de steken, dus je kunt aan de slag. Die ene steek lukt, de volgende ook, en steek na steek ben je aan het haken. Aan je project, maar ook aan jezelf, volgens Christensen. ‘Er worden nieuwe connecties in je brein gemaakt, de soep van neurotransmitters gaat aan het koken, je leert bij, voelt je meester van de situatie, en ziet wat dat teweegbrengt. Controle over zelfs maar een klein stukje van je leven, over iets wat je bovendien plezier geeft en wat je belangrijk vindt, geeft een beter gevoel en zelfvertrouwen. Vandaar dat ik zo vurig pleit voor flowgewoontes. Met die activiteiten in je gereedschapskist kun je het bestaan beter aan. Ze kunnen je gemoed veranderen, piekergedachten een halt toeroepen en je zelfvertrouwen boosten. Hobby’s en creatieve activiteiten, en vooral de herhaalde bewegingen die erbij horen, zijn een soort wasmachine voor je geest. Zelf geniet ik ontzettend van tekenen, en als ik mijn tekenzakje met daarin mijn potloden en boekjes zie, word ik al blij.’

En Christensen denkt dat we dat al millennia weten. ‘We doen dat volgens mij al sinds het ontstaan van onze soort. Overleven was een dagelijkse strijd, en toch namen onze voorouders de tijd om rotsen en grotten te beschilderen. Waarschijnlijk waren die belangrijk voor rituelen, maar misschien vonden ze het ook gewoon leuk om te doen en gaf het hun een beter gevoel.’

‘Weer iets hebben waar je níét goed in bent, is altijd een goed idee’

Omdat zo veel hobbyisten met wie we spraken hun handwerk een vorm van meditatie noemen, leek het logisch om de mening te vragen van dr. Edel Maex, de man die Vlaanderen mindfulness leerde kennen. ‘Aandacht voor eenvoudige, zelfs monotone handelingen kan ons rustiger maken. Ik zie in mindfulnesstrainingen bijvoorbeeld vaak mensen die rust en plezier halen uit tuinieren. Maar er is nog een ander aspect dat belangrijk is. Een jaar of zeven geleden zei ik als grap tegen mijn vrouw dat ik een basgitaar wilde voor mijn verjaardag, en zij vond dat ik dan ook best les ging volgen. Ik speel dus nu muziek. Contrabas. Dat pas op latere leeftijd leren is heerlijk en tegelijk frustrerend. Ik heb weer iets waar ik niet goed in ben, en dat is goed. Een van de risico’s van ouder worden is dat we versmallen. We beginnen ons bestaan als een cel die nog niets geleerd heeft, maar die openstaat voor al het nieuwe. We leren al ouder wordend veel bij, maar lopen ook vast in patronen. We denken op een bepaald moment dat we niets meer bij te leren hebben en ergeren ons aan de jongere generaties die wel nog nieuwe dingen doen. Dat is jammer, want verstarren is geen goed idee. Reizen, nieuwe dingen proberen, bijleren en iets doen wat je nog nooit gedaan hebt – het laat ons toe om ons verouderingsproces en het vastlopen dat daarbij lijkt te horen, weer open te breken.’