‘Alles gaat slecht’: waarom verlangen we terug naar de tijd voor de pandemie?

Het lijkt wel soms alsof de wereld compleet in brand staat. Tenminste, dat lezen we op sociale media. Toen Sesamstraat-figuur Elmo op X (Twitter) vroeg hoe het met iedereen ging, kreeg hij duizenden reacties. Wat bleek? Er heerst veel angst over de toestand van de wereld. Maar gaat het echt zo slecht? Waarom denken we dat? ‘We voelen ons pessimistischer over zaken waar we geen vat op hebben.’

‘Does anyone ever feel like everything went downhill after 2020?‘ Het is een veelgestelde vraag op TikTok. Onder de filmpjes grappen mensen over hoe de wereld een chaos is sinds de pandemie. Een tijdelijke meme of kortstondige hype? Gen Z staat immers bekend om hun ietwat duistere humor.

Niet echt, zo blijkt dat het gevoel van angst en dreiging breder verspreid is dan je zou denken. Volgens een enquête is ongeveer 63% van de bevolking in West-Europa bijzonder pessimistisch over de staat van de wereld. Voor velen lijkt het alsof het einde van de wereld geleidelijk verandert van een grap naar een beangstigende bijna-realiteit. Maar gaat het dan werkelijk zo slecht?

Het gaat niet zo slecht

Samengevat: we gingen er wereldwijd weer wat op vooruit, maar we horen het gewoon niet. ‘Als je naar grotere plaatje kijkt doen wij – de mensheid – het beter dan ooit’, vertelt filosoof en journalist Ralf Bodelier. In 2016 schreef hij voor de Knack een betoog tegen het pessimisme over wereldgebeurtenissen en zei hij dat de gemiddelde wereldburger veiliger, rijker en gezonder is dan ooit tevoren. ‘Ja, er was toen ook genoeg om over te somberen. Aanslagen, mensen die aanspoelden in Griekenland, klimaatverandering… Maar toch boekten we ook vooruitgang. Kindersterfte daalde, armoede nam af, dodelijke ziektes als malaria en kanker werden verder teruggedrongen. En het aantal doden door ‘klimaat’ daalde fors. Dat alles zag je terug in de stijgende levensverwachting. Wereldwijd kregen we er in 2016 vier maanden aan levensverwachting bij.’

En dat is nog steeds zo volgens Bodelier. Of toch min of meer. ‘We gaan er statistisch gezien nog steeds op vooruit. Bijna alle trends uit 2016 zetten zich door. We werden weer een stuk gezonder, veiliger, rijker en ouder. In 2023 waren er bovendien doorbraken in de bestrijding van Alzheimer, voor het eerst werd een compleet oog getransplanteerd, en rijke landen stootten minder CO2 uit.‘

Toch wijst hij op twee zorgwekkende ontwikkelingen. ‘Het verval van de democratie in veel landen en de toename van conflicten en oorlogsslachtoffers. Die cijfers stijgen, en dat baart mij zorgen. Maar door de oorlog in Oekraïne en in Gaza lijkt het nu alsof de wereld in zijn geheel in brand staat, en dat is niet zo.’

Allemaal de schuld van de media!

Waarom hebben we dan het gevoel dat alles bergafwaarts gaat? Bodelier, zelf journalist, wijst op de rol van de media: ‘In de zogenaamde “reguliere media” ligt de focus voortdurend op negatief nieuws, of het nu gaat over oorlogen, klimaatverandering, migratie of de pandemie. Deze voortdurende nadruk op het negatieve draagt bij aan een somber wereldbeeld, vooral onder de jongere generatie’, zegt hij. 

En dat creëert de perceptie dat de wereld gevaarlijker of negatiever is dan het daadwerkelijk is. ‘Dat noemen we het mean-world-syndrome.’ Aan het woord is de Oostenrijkse Kathrin Karsay, van de Universiteit van Wenen. Als onderzoekster verdiept zij zich in hoe media zowel op maatschappelijk als op individueel niveau effect hebben. ‘Dit psychologisch fenomeen werd al in de jaren 60 waargenomen. In eerste instantie was het gerelateerd aan televisiegebruik, maar tegenwoordig is media veel uitgebreider en toegankelijker, denk aan sociale media. Wat we vandaag ervaren, is natuurlijk van een andere orde.’

Zo kan het mean-world-syndrome volgens Karsay mogelijk versterkt worden als je te veel tijd online doorbrengt. ‘Dit werd bijvoorbeeld ook duidelijk tijdens de pandemie, toen mensen aanzienlijk meer tijd op het web doorbrachten. Het viel op dat mediagebruikers een sterkere impact ondervonden dan wie minder tijd online doorbracht.’

Kunnen we dan stellen dat het impact van sociale media op onze peceptie van de wereld groter is dan traditionele media? Volgens Kathrin Karsay ligt dat onderwerp nog op de onderzoekstafel. Een ding staat vast: er zijn grote verschillen tussen de twee. Terwijl massamedia bijvoorbeeld vaak censuur toepassen op expliciete, verontrustende beelden en nieuwsberichten, is het op visuele apps zoals TikTok en Instagram niet ongewoon dat jongeren zeer schokkende beelden tegenkomen, zoals nu met oorlogsslachtoffers in Gaza en Israel. ‘Het zien van dergelijke beelden zonder context en reflectiemogelijkheid roept bij volwassenen al snel woede en angst op, bij kinderen komt alles nog harder binnen. Het effect hiervan is enorm’, benadrukt Bodelier.

Doomscrolling en eco-anxiety

Dat te veel tijd doorbrengen op sociale media schadelijk kan zijn voor ons mentale welzijn, is geen verrassing. Maar hoe beïnvloeden ze precies onze kijk op de wereld? ‘We kunnen niet beweren dat sociale media rechtstreeks onze gedachten vormgeven,’ zegt Karsay. ‘Wat ze wel doen, is onze percepties versterken en vervormen, wat uiteindelijk kan leiden tot vooringenomenheid of versterkte angstgevoelens. In de communicatiewetenschappen noemen we dit de cultivation theory.’ 

Online vertaalt zich dit naar doomscrolling: eindeloos door negatieve nieuwsberichten scrollen op sociale media. Het gevolg: angst en somberheid. Ook de recente term eco-anxiety – angstgevoelens over het klimaat – wordt verder aangewakkerd door het nieuws op het internet. ‘Het probleem is ook dat algoritmes op sociale media schokkend of opvallend nieuws prioriteit geven. En wanneer het steeds meer mensen bereikt en meer likes en reacties verzamelt, ontstaat er emotionele besmetting: onbewust pikken mensen de emoties van anderen op en gaan ze ze nabootsen’, zegt Karsay.

Als het dan gaat om immense problemen die onoverkomelijk lijken – zoals de pandemie, of de steeds dwingendere klimaatverandering – kan dat leiden tot gevoelens van machteloosheid. ‘Mensen voelen zich pessimistischer over zaken waar ze geen vat op hebben. Dat versterkt het idee dat alles in de wereld slecht gaat’, zegt de Oostenrijkse onderzoeker.

In mijnen tijd!

Voeg daarbij dat mensen de neiging hebben om nostalgisch te zijn over het verleden, en je hebt het ideale recept voor somberheid over de wereld. ‘Als mensen hebben we bovendien de reflex om vooral goede en positieve herinneringen onthouden, terwijl we het negatieve vaak verdringen,’ zegt Bodelier. ‘Mensen hebben de neiging om te focussen op de warme en harmonieuze aspecten van het verleden, terwijl ze de moeilijkheden en conflicten vergeten of minimaliseren.’

Hij wijst ook op het feit dat wanneer we terugkijken naar historische gebeurtenissen, deze al zijn afgesloten. We weten hoe ze zijn afgelopen, ze vormen geen bedreiging meer. Huidige gebeurtenissen daarentegen zijn altijd nog bezig, wat per definitie een gevoel van onzekerheid met zich meebrengt.

Go touch some grass

In een wereld die momenteel allesbehalve rooskleurig oogt, is pessimisme meer dan begrijpelijk. Maar met het nieuwe jaar om de hoek, kan het misschien handig zijn om met die hopeloosheid te leren omgaan. Hoe begin je daaraan? ‘Er zijn veel dingen om optimistisch over te zijn, maar ook ik voel me soms rot bij het kijken naar het nieuws’, zegt Ralf Bodelier. Dat betekent niet dat je je ogen moet sluiten voor wat er in de wereld gebeurt. Integendeel: ‘Het is belangrijk om te beseffen dat er meer is dan wat er op het nieuws of op sociale media wordt getoond. Je moet jezelf actief dwingen om verder te kijken dan de sensationele koppen’, benadrukt hij. ‘Ik geef mezelf vaak de opdracht om op zoek te gaan naar trends op de lange termijn, zowel bij het lezen van kranten als op sociale media.’

Ook Kathrin Karsay deelt praktische tips: ‘Het wordt vaak gezegd en het is vanzelfsprekend, maar het kan echt helpen om minder tijd door te brengen op sociale media. Probeer zeker ’s avonds voor het slapen en ’s ochtends na het opstaan je smartphone te vermijden. Ik beperk mezelf bijvoorbeeld tot slechts 15 minuten per dag op TikTok’, zegt ze. ‘Voor apps zoals TikTok moet je in het achterhoofd houden dat het voornamelijk een entertainment-app is. Het is dus niet bedoeld om in contact te blijven met je vrienden. Als je graag wil ontspannen is het goed om dat op andere manieren te doen.’ Naar buiten en je omgeving herontdekken is geen slecht idee als je je overweldigd voelt. Of zoals Gen Z het tegenwoordig graag verwoordt: ‘You should go touch some grass!’