Goedele Liekens: ‘Seksueel geweld is de laagste manier van oorlogsvoering’

Seksueel geweld in conflicten is een ernstig probleem, maar vaak onzichtbaar. Omdat slachtoffers geen klacht durven indienen. Uit schaamte, uit angst voor wraak, uit angst om zelf de schuld te krijgen. Vandaar dat de Verenigde Naties (VN) 19 juni uitriepen tot Internationale Dag voor de Eliminatie van Seksueel Geweld in Conflicten. Deze Week had een gesprek met VN-ambassadrice Goedele Liekens: ‘seksueel geweld heeft weinig te maken met lusten’

Wereldwijd wordt naar schatting één op de vijf vrouwen verkracht of op een andere manier seksueel misbruikt. Dat blijkt uit cijfers van de Verenigde Naties. In conflictgebieden ligt dat aantal hoger, omdat seksueel geweld ook wordt ingezet als oorlogswapen. Volgens het Rode Kruis is dat cijfer zelfs maar het topje van de ijsberg. “Veel slachtoffers durven geen medische hulp zoeken of aangifte doen. Uit schaamte, of bang voor represailles, bang om de schuld te krijgen en bang om veroordeeld te worden. Hierdoor blijft de werkelijke omvang van de ramp verborgen.”

Ook mannen zijn slachtoffer van seksueel geweld in conflicten. Al ligt hun aantal lager. Om de problematiek hoger op de politieke agenda te krijgen, besloten de Verenigde Naties twee jaar geleden om 19 juni uit te roepen tot Internationale Dag voor de Eliminatie van Seksueel Geweld in Conflicten. Die dag wordt aandacht gevraagd voor het probleem, maar is ook een dag van eerbetoon voor de slachtoffers en de hulpverleners. De datum 19 juni is niet toevallig: op 19 juni 2008 veroordeelde de Veiligheidsraad van de VN seksueel geweld als een oorlogsmisdaad.

Jij bent al achttien jaar Goodwill Ambassadrice voor de VN. Hoe wordt iemand dat?

Goedele Liekens: ‘Hoe mensen exact uitgekozen worden, weet ik niet. Waarschijnlijk via de VN-diplomaten in elk land. Je moet alleszins gevraagd worden. Ik kreeg in 1999 een brief van toenmalig VN-secretaris-generaal Kofi Annan in mijn brievenbus. Of ik ambassadrice wou worden voor UNFPA, het Bevolkingsfonds van de VN. Ik viel haast van mijn stoel. Ik heb geen seconde getwijfeld. Natuurlijk wou ik dat. Wat het Bevolkingsfonds doet, ligt in het verlengde van mijn werk als psychologe en seksuologe. Denk aan seksuele opvoeding, pre- en postnatale gezondheidszorg, vrouwenverminking.’

Wat wordt er van jou verwacht?

Liekens: ‘Als ambassadrice moet je in de eerste plaats de aandacht vestigen op bepaalde problemen. Dat is het PR-luik. Anderzijds kan je ook inhoudelijk werken. Zo sprak ik begin dit jaar in Irak in vluchtelingenkampen voor vrouwen over seksuele opvoeding en familieplanning. Je bent eigenlijk één radartje van dat grote en krachtige geheel dat de VN is. Als je vrouwen ervan wil overtuigen dat besnijdenis niet goed is, dat je geen sloerie bent als je niet meedoet, dan moet je de dorpen intrekken, met de mensen spreken, misverstanden wegwerken. Dat is wat ik vaak doe. Maar dat is niet genoeg. Je moet ook invloed uitoefenen op beleidsniveau. Hoge VN-vertegenwoordigers hebben die toegang: tot ministers, tot presidenten. Dat maakt dat de VN effectief iets kan betekenen.’

Heeft deze functie jou veranderd als mens?

Liekens: ‘O ja. Ik heb in de eerste plaats geleerd om diplomatischer te zijn. Vroeger zou ik right in your face zeggen: nee, geen sprake van. Nu ga ik daar anders mee om. Ik ben gematigder geworden. Maar ook de ontmoetingen hebben mij veranderd. In Botswana ben ik heel close geworden met Staphie, een begeleidster van gehandicapte kinderen. Dat was in mijn eerste jaren als ambassadrice. Zij is later overleden aan aids. Dat heeft mij hard geraakt. Toen was ik er meer dan ooit van overtuigd: ik ga iets veranderen, hoe beperkt de mogelijkheden en middelen ook zijn.

De VN riep twee jaar geleden 19 juni uit tot Internationale Dag voor de Eliminatie van Seksueel Geweld in Conflicten. Een goede zaak, denk ik.

Liekens: ‘Absoluut. Al is eliminatie wel een zeer positieve benadering natuurlijk. Seksueel geweld is een groot probleem, altijd en overal. Het begint al bij de duiding van dat begrip. Onlangs bleek uit onderzoek dat een groot deel van de Senegalese vrouwen het normaal vond af en toe een pak slaag te krijgen. Zij zien dat niet als seksueel geweld. Daar heb ik het zo moeilijk mee. Of een meisje van twaalf dat uitgehuwelijkt wordt aan een man van veertig: dat is óók seksueel geweld. Bewustwording is daarom een belangrijke eerste stap. Hoe verklaar jij als psychologe dat mensen in conflicten zo vaak seksueel geweld plegen? Dat heeft weinig te maken met seksuele lusten. Dat is vooral een vorm van psychologische oorlogsvoering. Wat wil men duidelijk maken aan de tegenstander? Wel, als ik u niet kan raken, dan pak ik wel uw vrouw of dochter.’

Dit gaat erom iemand te vernederen?

Liekens: ‘Dat is het juiste woord, ja. Ik vind dit de laagste manier van oorlogsvoering. Alhoewel: zijn er andere dan lage manieren?

Heb je al veel slachtoffers gesproken?

Liekens: ‘ O ja. Betty bijvoorbeeld: zij was vier jaar lang kindsoldaat en seksslavin in het Leger van de Heer van Joseph Kony (rebellenleider in Oeganda, red.). Ze is kunnen ontsnappen. Ze is later zelfs in België geweest.

Kan zo iemand nadien weer een leven opbouwen?

Liekens: ‘Toch wel, en dat is zo indrukwekkend. Al verdwijnt dat nooit helemaal. Je moet daar realistisch in zijn. Zo’n meisje zal altijd anders omgaan met mannen, relaties, en vaak ook met kinderen. Maar toch is het mogelijk een nieuw leven te leiden, een gelukkig leven zelfs. Op voorwaarde dat die vrouwen begeleid worden. Zonder begeleiding is het zeer moeilijk om verlost te raken van het lage zelfbeeld dat vaak het gevolg is van seksueel geweld. Die landen zelf hebben echter veelal geen geld of aandacht voor begeleiding. De VN doet dat wel, verschillende ngo’s doen dat ook.’

Angelina Jolie, ook VN-ambassadrice, zei eens dat niemand meer indruk op haar nalaat dan slachtoffers van seksueel geweld in conflicten.

Liekens: ‘Ja, ik herken dat gevoel wel. Daarom ook dat ik absoluut het programma Sterke Vrouwen wou maken. De kracht van vrouwen om weer recht te veren, bijvoorbeeld na seksueel geweld, en door te gaan met hun leven, is onvoorstelbaar. Vandaar dat ik altijd zeg: vrouwen dragen de wereld, ook al zijn ze niet altijd zichtbaar.’

Dat ze niet zichtbaar zijn, zagen we onlangs opnieuw toen de staats- en regeringsleiders van de NAVO in Brussel bijeenkwamen. Weinig vrouwen op het groepsportret. Maakt je dat boos?

Liekens: ‘Neen, ik word niet meer snel boos. Ik vind dat vooral jammer. Maar het is niet omdat ze niet op de voorgrond staan, dat ze geen belangrijke rol spelen.’

De Duitse bondskanselier Angela Merkel is een uitzondering. Ben jij fan?

Liekens: ‘Ja, toch wel. Al ben ik het niet altijd eens met haar beleid. Maar ik ben blij dat er met Merkel een vrouw met ballen aan de top staat. Spijtig genoeg merk je toch weer dat zij harder aangepakt wordt dan anderen. Dat heb je gezien na haar ‘wir schaffen das’-uitspraak. Ik geloof nooit dat een man zo hard zou aangepakt worden. Dus ja, ik ben zeker fan. We hebben meer vrouwen nodig zoals zij.’

Terug naar seksueel geweld in conflicten. Kan dat geëlimineerd worden?

Liekens: ‘Elimineren is een groot woord. Het is een illusie te denken dat seksueel geweld binnen twintig jaar kan uitgeroeid zijn. Maar ik ben er wel van overtuigd dat er grote stappen kunnen gezet worden. Preventie is een eerste zaak. Je moet vrouwen bewust maken van wat seksueel geweld is. Maar dat is niet genoeg. Je moet er ook de mannen bij betrekken. Wij geven met de VN bijvoorbeeld ‘good husbandschools’. Wat doen we dan? Mannen aanleren hoe ze moeten omgaan met hun vrouw en kinderen. Veel mannen in die landen eten bijvoorbeeld eenzaam en alleen. Pas als de man genoeg heeft, schuiven zijn vrouw en kinderen aan tafel voor de restjes. Als we die man ervan kunnen overtuigen dat het gezelliger is om samen te eten, dan zetten we een belangrijke stap. Want vergeet niet dat ook die mannen veelal in een keurslijf zitten. Zij weten vaak van niet beter. Zij denken dat wat zij doen, de normaalste zaak ter wereld is. Goede begeleiding nadien is een tweede zaak. En drie, en dat is natuurlijk het belangrijkste: conflictsituaties de wereld uithelpen.

Voel je dat wat je doet een wezenlijk verschil maakt?

Liekens: ‘O ja. Mocht ik daarvan niet overtuigd zijn, dan stop ik er meteen mee. Want dit kost tijd en geld. Ik doe dit vanuit de diepe overtuiging dat dit inderdaad zin heeft. Kijk bijvoorbeeld welke weg we al afgelegd hebben op vlak van vrouwenbesnijdenis. We mogen daar ook eens op focussen. De wereld was nooit zo goed als nu om in te leven. Armoede, geweld, vrouwenrechten, op al die domeinen zou ik geen honderd jaar in de tijd terug willen. En de VN heeft daar een belangrijke rol in gespeeld. Je voelt dat ook als je spreekt met de mensen lokaal. Zij hebben echt wel respect voor wat je doet.’

Wat doe jij als je thuiskomt na zo’n missie?

Liekens: ‘Dan pak ik mijn kinderen eens goed vast. Die missies doen je beseffen wat echt belangrijk is in het leven. Weet je wat ik jammer vind? Dat je na een tijd weer eelt op je ziel krijgt. Dat blijkt haast onvermijdbaar. Ik probeer dat zo hard mogelijk tegen te gaan.’

Paul Cobbaert