Wie is bang van cortisone ?

Tal van nevenwerkingen geven cortisone een slechte reputatie. Je zou er een waterhoofd en spillebenen van krijgen, en suikerziekte en maagzweren. Kortom, je wordt er nog zieker van. Mythe of waarheid ? En hoe zit het met cortisone in de sport ?

Marianne Meire

Het is niet de bedoeling om voortaan de bijsluiters van geneesmiddelen te ontcijferen. Maar de onwetendheid over cortisone ligt ons al een tijdje op de maag, vandaar de uitzondering. Cortisone is een hormoon dat gemaakt wordt in de bijnierschors. Cortisone is ook de verzamelnaam voor geneesmiddelen met een gelijkaardige werking : de zogenaamde corticosteroïden.

De medische behandeling met corticosteroïden is gebaseerd op de veelzijdige werking van het lichaamseigen cortisone. Want wat zich van nature in ons lichaam bevindt, heeft meestal een goed doel. Hormonen circuleren in ons bloed en helpen lichaamsreacties coördineren, bijvoorbeeld in stresssituaties. Cortisone is zo’n stresshormoon. Het organiseert een bliksemsnelle verdediging wanneer ons lichaam wordt ?bedreigd?, bijvoorbeeld bij infecties, verwondingen en zelfs bij een operatie. Cortisone speelt onder meer een rol in de suikerhuishouding, doordat het in stresssituaties de synthese van glucose stimuleert. Het suikergehalte in het bloed stijgt, en het lichaam krijgt extra energie. Cortisone heeft ook een licht zout- en waterweerhoudend effect waardoor het de bloeddruk helpt regelen.

Maar in de geneeskunde gaat de aandacht vooral naar het remmechanisme van cortisone op allergische reacties van het lichaam. Cortisone onderdrukt namelijk de vorming van bepaalde antistoffen die een bedreiging vormen van het lichaam tegen zichzelf. En dit is meteen de reden waarvoor corticosteroïden het meest worden gebruikt : het zijn bijzonder doeltreffende ontstekingswerende en anti-allergische middelen. Ze remmen de reactie van het lichaam bij gevaarlijke ziekten als astma of de auto-immuunziekte lupus. In deze gevallen kunnen corticosteroïden levensreddend zijn.

Ook in de dermatologie worden corticosteroïden hoofdzakelijk aangewend voor allergische fenomenen zoals netelkoorts of eczeem.

Verder worden corticosteroïden gebruikt als ontstekingsremmend middel bij reumatische aandoeningen. Al beschikken artsen op dat gebied over nieuwe performante middelen, waardoor cortisone maar wordt voorgeschreven wanneer de klassiekers falen.

In het verleden grepen artsen misschien iets te gemakkelijk naar synthetische cortisone voor artrose of degeneratieve botafwijkingen. Door de sterk ontstekingswerende eigenschappen zal het middel in vele gevallen onmiddellijk helpen. Maar eenmaal uitgewerkt, ondervindt de patiënt opnieuw klachten. Slechts in uitzonderlijke omstandigheden wordt een lokale injectie in ontstoken gewrichten overwogen. Nogal wat mensen beweren met dergelijke injectie van hun rugpijnen te zijn verlost. Het is echter niet onwaarschijnlijk dat eenmaal het ontstekingswerend effect van de corticosteroïden is uitgewerkt, vooral het psychologische effect van de spuit blijft nazinderen.

Behandeling van astma, eczeem, huidaandoeningen, bloedafwijkingen, maag- en darmstoornissen en zelfs nieraandoeningen… Het palmares van de corticosteroïden is op het eerste gezicht indrukwekkend. Maar, er is een maar. Juist door de veelzijdige werking van cortisone op koolhydraten, vetten, eiwitten, water en mineralen heeft het kunstmatig verhogen van dit hormoon een reeks nefaste gevolgen. In De geneesmiddelengids voor de consument van Dr. Nicole Boulanger ( Biblio, 1993) worden die helder uiteengezet. Hier volgen de opvallendste.

Bij langdurig gebruik van corticosteroïden wijzigt de verdeling van de vetten in het lichaam. Vetafzetting in armen en benen neemt af ten voordele van een toename van vetten in aangezicht, hals en romp. Meteen de verklaring voor het zogenaamde ?vollemaangezicht? en de ?spillebeentjes? van mensen die langdurig cortisone gebruiken. Een waterhoofd mag je het niet noemen, maar het lijkt er wel wat op.

Omdat corticosteroïden water en mineralen vasthouden, kan vochtophoping ontstaan, waardoor bijvoorbeeld de enkels gaan opzetten. Herinner je ook de verhoging van het bloedsuikergehalte : daarvoor worden aminozuren gebruikt, de bouwstenen voor de eiwitten. Door die werking op de eiwitten kan niet alleen het spierweefsel verminderen, maar is één van de belangrijkste neveneffecten van langdurig gebruik van corticosteroïden : botontkalking of osteoporose. De energie-injectie gaat dus ten koste van spier- en botweefsel. De verhoging van het suikergehalte in het bloed levert bovendien gevaar voor suikerziekte. Nog een ander effect is de aantasting van de natuurlijke bescherming van de maag tegen zuurvorming (je kunt er dus een maagzweer van krijgen).

Dat je van corticosteroïden eigenlijk nog zieker kunt worden, is dus een beetje waar. Doordat het geneesmiddel het aantal lymfocyten verlaagt (een soort witte bloedcellen die belangrijk afweergeschut vormen) verhoogt zelfs de kans op infecties veroorzaakt door virussen en schimmels.

Moeten corticosteroïden dan maar vermeden worden ?

Dr. Brigitte Velkeniers, endocrinologe aan het AZ van de VUB : ?Synthetische cortisone kan voorlopig nog niet vervangen worden. In sommige omstandigheden is het medicament zonder meer levensreddend, in andere heeft het een zeer gunstige invloed. Het blijft een waardevol middel in handen van een expert-geneesheer die de mogelijke nevenwerkingen kent, en die voorzorgsmaatregelen neemt om bijverschijnselen tot een minimum te herleiden.?

Ergens wringt nog een schoentje : corticosteroïden zouden veelvuldig worden ge(mis-)bruikt bij acute sportletsels. Dr. Velkeniers : ?En dat, ondanks het feit dat corticosteroïden in het sportgebeuren eigenlijk contradictorisch zijn. Ze worden gebruikt omdat ze pijnsymptomen door ontstekingsreacties van het lichaam onderdrukken. Het is misschien verleidelijk om gedurende het sportief hoogseizoen blessures op die manier weg te moffelen, maar : ten eerste gaan ze er niet mee weg, en ten tweede sluipen andere effecten onzichtbaar mee het lichaam in. Logisch gezien is er geen enkel voordeel verbonden aan het gebruik van corticosteroïden in de sport. Herhaaldelijk toedienen gedurende verschillende seizoenen kan niet anders dan nevenwerkingen veroorzaken. De belangrijkste is botontkalking, dubbel gevaarlijk omdat je het niet ?ziet?. Andere zijn de afname van de spiermassa en de verzwakking van de pezen. Anderzijds heeft een teveel aan cortisone een euforiserend effect. En dat is wellicht nog een verklaring voor misbruiken in de sportwereld.?

Concrete cijfers zijn er niet, het onderwerp is taboe onder dokters en sporters. Maar het werpt wel een extra schaduw op een geneesmiddel dat zonder meer al heel wat bedenkingen losmaakt.

Dr. Velkeniers : ?Synthetische cortisone zal zeker niet van de markt verdwijnen. Maar het vraagt een zeer specifieke begeleiding. In geval cortisone nodig is om op lange termijn een ziekte onder controle te houden, moet de arts de laagst mogelijke dosis toedienen. Daarnaast moet gezocht worden naar andere anti-inflammatoire middelen die minder neveneffecten hebben, naar andere medicijnen die toelaten om de dosis cortisone tot een minimum te beperken. Cortisone dien je niet zomaar toe. En wie eenmaal synthetische cortisone gebruikt, kan ook niet van de ene op de andere dag stoppen. Het toedienen van corticosteroïden brengt de bijnieren namelijk in rusttoestand : het lichaam maakt zelf geen cortisone meer aan. Daarom wordt medisch gebruik altijd zeer secuur en systematisch afgebouwd.?

Huisartsen zien steeds meer af van corticosteroïden. Niet alleen omdat de neveneffecten beter bekend worden, maar vooral omdat er andere medicijnen zijn die bepaalde kwaaltjes evengoed en op een heel wat onschuldiger manier kunnen verhelpen. Eén voorbeeld : zes injecties binnen een tijdspanne van één jaar kunnen al bot- en gewrichtsbeschadiging veroorzaken. Dr. Velkeniers : ?De neveneffecten van synthetische cortisone zijn in kaart gebracht, de maatregelen om ze tegen te gaan ook. Wie om medische redenen hoge dosissen corticosteroïden voorschrijft, zal steeds de voordelen van de therapie afwegen tegen de nadelen. Maar dit is niet specifiek voor cortisone, dat geldt voor elk medicijn.?

Corticosteroïden verlichten de pijn van blessures op korte termijn, maar bij langdurig gebruik sluipen neveneffecten onzichtbaar mee.