Aan boord van de duizendpoot: Zuid-Afrika ontdekken vanuit een vintage luxetrein

Met Rovos Rail door highveld, lowveld en bushland denderen. Een romantischer manier om Zuid-Afrika te ontdekken is er niet.

‘Standing in the station, I heard that whistle blow.’ Helaas, ik speel geen bluesgitaar, maar wat ik met Muddy Waters, John Mayall en Roland gemeen heb, is een fascinatie voor treinreizen. De trein, die staat voor romantiek, avontuur, het onbekende tegemoet. Geef toe, bluesnummers over chartervluchten, ze zijn schaars.

Zes sterren

De ultieme treingek is zonder twijfel de Zuid-Afrikaan Rohan Vos, de stichter van Rovos Rail, befaamd om zijn luxereizen per vintage trein in zuidelijk Afrika. Alles begon op een veiling van de Railway Preservation Society waar de zakenman twee antieke treinstellen kocht, met de bedoeling ze aan een locomotief van de South African Railways (SAR) te hangen en ze als een alternatieve caravan voor familie-uitstappen te gebruiken. Maar dat bleek een dure grap te zijn en zo kwam Vos op het idee om een zakelijke onderneming in vintage treinreizen te beginnen. In april 1989 werd de eerste trein gelanceerd. Het idee sloeg aan: reizen in een rijdend sterrenhotel met de charme van weleer, maar voorzien van alle hedendaags comfort. In 1991 werd het traject Pretoria-Kaapstad ingehuldigd. De trein staat bekend als de Shongololo Express. ‘Shongololo’ (duizendpoot), dat riepen de locals toen ze eind negentiende eeuw voor het eerst een trein door het landschap zagen rijden.

De reis begint in het privéstation van Rovos Rail in Pretoria: een charmant koloniaal gebouw dat je instant een Out of Africa-gevoel bezorgt. De rode loper en een glaasje champagne zullen een constante zijn na elke excursie onderweg. Bij het vertrek hoort ook een rondleiding door de boss himself in de Rovos-werkplaatsen en het treinmuseum. ‘Als de treinen vijf sterren hebben, dan verdient Rohan Vos er zes’, zegt gids Jacqui, en het is waar: als er zoiets als een treinenfluisteraar zou bestaan, dan is Vos het. In de hangars gonst het van de bedrijvigheid: hier worden antieke rijtuigen volledig gestript en opgekalefaterd, tot de authentieke houten wc-brillen toe. Op die manier is Rovos Rail ook een belangrijke werkgever voor laagopgeleiden in de streek. De wagons komen van overal ter wereld, zelfs uit Australië. De oudste dateren van 1911, de jongste van 1956. De stoomlocomotieven worden enkel voor korte tripjes ingezet, even buiten Pretoria wordt de onze door een meer prozaïsche elektrische loco vervangen. Tijdens die stop drentelen zwarte straatverkopers onder gebreide rastamutsen verwachtingsvol rond de trein. ‘Hoeveel kost een ticket?’ roept er een. Ik kijk een beetje gegeneerd weg.

Straat der Nobelprijswinnaars

Wakker worden in een bed dwars op de rijrichting en languit het Afrikaanse lowveld aan je voorbij zien schuiven, hoe opwindend is dat? Oktober betekent hier lente: de acacia’s komen net in het blad, de jacaranda’s staan al volop in bloei, als evenveel lila bloemenwolken. Een beetje impressionist zou er spontaan van beginnen te hyperventileren. Kinderen wuiven van op het erf van armelijke boerderijtjes, omgeven door rode aarde. Eucalyptusbossen wisselen af met citrusplantages. En kijk, daar snoepen twee impala’s van het struikgewas. Impala’s zijn de schapen van Zuid-Afrika, je ziet ze overal.

Hoe ma’am haar eitje wil? Het ontbijt is duidelijk Brits geïnspireerd, net als de restauratiewagen in victoriaanse stijl. Daarna gaan we de bus op voor een excursie. In hun variatie geven de uitstappen een goed inzicht in de bewogen Zuid-Afrikaanse geschiedenis. In Pretoria herinneren de kloeke toren en de gebeeldhouwde ossenwagens van het Voortrekkersmonument aan de Grote Trek van de Boeren van de Kaap naar Transvaal in de negentiende eeuw. Een ander, meer recent bedevaartsoord, en voor andere Zuid-Afrikanen, zijn de Union Buildings waar Nelson Mandela in 1994 de eed aflegde als eerste democratisch verkozen president van Zuid-Afrika. Voor het imposante gebouw staat een negen meter hoog beeld van de nationale held, de armen bezwerend gespreid. Hoeveel straten ter wereld hebben ooit twee Nobelprijswinnaars voortgebracht? Villacasi Street in Soweto was ooit de woonplaats van de jonge Mandela én van bisschop Desmond Tutu. Nu is het vooral een toeristentrekpleister, waar jonge zwarten in dierenhuiden en veren voor een paar rands met je op de foto willen. Echt pakkend is het Hector Pieterson Museum, ter ere van alle jongeren die door de politie neergeschoten werden tijdens protestacties tegen de apartheid.

Slapen op een zijspoor

In de provincie Mpumalanga, de volgende stop op het traject van de Shongololo, begon in 1873 de goldrush. Het oude mijnwerkersstadje Pilgrim’s Rest is nu een nationaal monument. Ook de natuurliefhebbers komen aan hun trekken. Waar de Blyde- en de Treurrivier samenvloeien heeft de erosie grillige ‘kolkgaten’ in de rotsen gesculpteerd. Bij Graskop-canyon kun je aan een elastiek zestig meter de diepte in veren. Laat maar, met de lift gaat het net zo goed. Beneden voeren loopplanken en touwbruggen je door het weelderige, subtropische woud. Uitlopers van de Drakensbergen bieden op de terugweg naar de trein schitterende vergezichten over het lowveld. Om halfvijf is het teatime aan boord, met komkommersandwiches en taart, very British indeed. Mijn favoriete plek om van de ondergaande zon te genieten is de observatiewagen met open zijwanden. Het verwaaide kapsel heb ik er graag voor over. ’s Nachts ‘slaapt’ de trein op een zijspoor van een verlaten station, midden in het niets. Maar je kunt er donder op zeggen dat er daar ergens een haan rondloopt wiens wekker op 3u20 geprogrammeerd staat. Dat er de volgende dag coq au vin op het menu staat is puur toeval.

In het Krugerpark heerst grote droogte. Fauna en flora smachten naar de eerste zomerregen. Het bekendste wildpark ter wereld is twee miljoen hectare groot en telt 147 soorten zoogdieren, waaronder de Big Five. We spotten ze allemaal: giraffen, leeuwen, zebra’s, olifanten, buffels, gnoes en allerhande antilopen. Alleen de luipaarden geven niet thuis. Ook al ben je al eerder op safari geweest, het geeft je telkens een adrenalinestoot als je wilde dieren in hun natuurlijke omgeving ziet. Twee jonge vrouwtjesolifanten die zich bij de kudde voegen en de matriarch begroeten door hun slurf even in haar bek te stoppen, het heeft iets intiems. De neushoorns zijn schuw. Jaarlijks worden er in het Krugerpark alleen al zo’n zesduizend gestroopt. ‘ An inside job’, zegt ranger Carl somber. De corruptie reikt tot in de ministeries, er is dan ook veel geld mee gemoeid. Vooral Chinezen bieden een fortuin voor de hoorns, die tot poeder gemalen als een afrodisiacum zouden werken. Dikke flauwekul, hoorn is gewoon keratine. Horny Chinezen kunnen dus net zo goed op hun nagels bijten.

Omsingeld door dikhuiden

Bij Golela rijdt de Shongololo Swaziland binnen, het op een na kleinste land van Afrika en de laatste absolute monarchie. De steenrijke koning Mswati III regeert per decreet, alle hoge functies in het land zijn voor stamgenoten.

Naast een indrukwekkend wagenpark heeft de vorst ook vele echtgenotes. Vijftien op een bepaald moment, maar twee vluchtten naar het buitenland en één pleegde zelfmoord. Dat is niet zijn enige probleem: eSwatini telt een van de hoogste percentages hiv-positieven ter wereld. Maar als toerist zie je vooral de prachtige natuur en het smaakvolle ambachtswerk in hout en textiel waarvoor de inwoners bekendstaan. In Mantegna, een soort Swazi-Bokrijk, wordt de traditionele levensstijl uit de doeken gedaan. Atletische jonge mensen dansen en zingen. Een typische toeristenshow, maar hun enthousiasme en zichtbare trots op hun erfgoed maken het verschil.

Waar op aarde loopt een mens het risico om op het strand een nijlpaard tegen te komen? In de provincie KwaZoeloe-Natal, waar de Shongololo langs de Indische Oceaan rijdt. De biotoop van de dikhuiden is de lagune van het World Heritage St. Lucia Wetland Park.

Tijdens een tocht met een platbodem tussen de mangroves ben je als het ware omsingeld door nijlpaarden. Eerst zie je een rimpeling in het water, dan een neus en bolle ogen die je onbewogen aanstaren. En dan nog een paar, en nog een en nog… ’s Nachts durven de zwaargewichten weleens tot in het dorp en op het strand te komen, wat al menige vakantieganger de schrik van zijn leven bezorgde. Het licht is hier zo intens dat het pijn doet aan de ogen; de oceaan beukt onvermoeibaar op het eindeloze, bijna verlaten witte poederstrand in.

In Durban ‘slaapt’ de Shongololo een hele nacht in het station, toch tot de omroeper om vier uur aan zijn dagtaak begint. Wat opvalt in de op drie na grootste stad van Zuid-Afrika zijn de vele hindoetempels en moskeeën. Een aanzienlijk deel van de bevolking heeft Indiase roots, het zijn afstammelingen van contractarbeiders die de Britten na de afschaffing van de slavernij naar Zuid-Afrika lokten.

In de overdekte Victoria Market ruikt het bedwelmend naar specerijen. De heetste curry heet ‘mother-in-law exterminator’. Ook uit de tijd van Victoria stamt de botanische tuin, een oase van rust in de drukke havenstad. Aapjes rennen er over het gazon, in de acaciabomen zitten ganzen, een grappig gezicht.

Het is heel erg heet in Durban. Surfers rijden op metershoge golven, aan de strandboulevard wisselen futuristische wolkenkrabbers en koloniale gebouwen elkaar af.

Kleurrijke geschiedenis

De Shongololo zet de reis verder naar Ladysmith, de slagvelden van de Tweede Boerenoorlog, Bloemfontein, struisvogels in Oudtshoorn, walvissen in Hermanus, helemaal tot in Kaapstad. Wij nemen een shortcut naar de bruisende metropool aan de voet van de Tafelberg. Het oudste gebouw is het Castle of Good Hope, een vijfhoekige vesting uit 1664, gebouwd als bevoorradingsstation voor de schepen van de Nederlandse Oost-Indische Compagnie. Nog meer geschiedenis vind je in de Bo-Kaap met haar felgekleurde huisjes, waar in de zestiende en zeventiende eeuw Indonesische en Maleisische slaven arriveerden. Met haar sierlijke minaretten heeft de buurt nog altijd een sterk moslimkarakter. Diep ontroerend is het District Six Museum, dat herinnert aan een van de penibelste uitwassen van het apartheidsregime. In 1966 werd de volksbuurt District Six, vooral bewoond door zwarten, tot blank gebied uitgeroepen, waarna de oude gebouwen met de grond gelijkgemaakt werden en 60.000 mensen hun thuis verloren.

Ronduit feestelijk is dan weer de Victoria & Alfred Waterfront met zijn vele restaurants en shoppingmalls. Er dobberen robben in de dokken, zeilschepen varen de haven in en uit, zang- en dansgroepen zorgen voor ambiance. Gloednieuw is het spectaculaire Silo Hotel en het Zeitz Mocaa Museum voor hedendaagse Afrikaanse kunst, ondergebracht in voormalige graansilo’s. Omringd door designwinkels en trendy restaurants geven ze de buurt een heel nieuwe dynamiek.

We hebben het allemaal gezien: extreme armoede en flagrante rijkdom, natuur in volle pracht, maar evengoed bedreigd door nijpend watertekort, blanken en zwarten die met elkaar maar nog vaker naast elkaar leven. Zoveel nieuwe indrukken, zoveel stof tot nadenken, een heel continent weerspiegeld in één land, dat is de conclusie van deze onvergetelijke treinreis.