De kleur van Rubens, Chanel en alle architecten: waarom zwart altijd in de mode is

Het is misschien wat verrassend, maar de volgende maanden ­– ja, in de lente – is zwart een van dé trendkleuren. Geen probleem, want het blijft een populaire kleur die nooit echt uit de mode raakt. Waarom dragen we het zo graag?

Why do architects wear black? Het is een vraag die prikkelt. Cordula Rau stelde ze aan meer dan honderd architecten en verzamelde hun antwoorden in een boek. Die bleken verrassend divers. Het slankt af. Je kunt het zowel op een bouwwerf, een vergadering met een klant als een diner met de president dragen. Het is tijdloos, zoals architectuur hoort te zijn. Niemand wil zijn huis laten bouwen door iemand in een gele das met stippen. Het maakt ons ’s nachts onzichtbaar. En de allermooiste, van Klaus Loenhart: omdat de wereld nog meer glanst als je zwart draagt.

Nu zijn architecten niet zo uitzonderlijk, in veel van onze kasten hangt behoorlijk wat zwart. Retail-technologiebedrijf Edited analyseerde in 2014 de Amerikaanse markt en concludeerde dat 38,5% van de jurken in de winkels zwart waren. Wit was de tweede meest populaire kleur, met amper 10,7%. Niet erg recente cijfers, maar een rondgang in een doorsneewinkel doet vermoeden dat ze niet drastisch veranderden.

Een kleine, totaal onwetenschappelijke rondvraag bij zwartdragers leverde extra argumenten op. Als het goed is voor Johnny Cash, is het goed voor mij, stelde één muziekfan en een andere ziet zichzelf nog altijd als new wave-ster. Een fashionista stelde dat de kleur ook goedkopere stoffen een air van kwaliteit geeft, misschien daarom dat nogal wat mensen vertelden dat het hun zelfvertrouwen een duwtje geeft. Maar zwart als tegengif voor keuzestress was het populairste argument. Als je vooral zwart draagt, moet je ’s ochtends voor de kleerkast al één keuze minder maken, het past bij bijna alles en je moet tijdens het shoppen alleen in de zwarte rekken snuisteren.

Vele lagen

‘Voor ik hier vijftien jaar geleden kwam werken, had ik geen zwart in mijn kleerkast’, vertelt Wim Mertens, conservator van het ModeMuseum in Antwerpen. ‘Ik ben het gaan dragen om in het museum niet uit de toon te vallen. (lacht) Sociale druk, ja, maar ik vind dat niet erg, want zwart is veruit de interessantste, meest gelaagde kleur.’

Die gelaagdheid verklaart waarom het MoMu in 2010 een hele expo rond de kleur organiseerde: Meesterlijk ZWART in mode en kostuum. ‘Zwart verzamelde in de loop van de geschiedenis heel wat betekenislagen. Het is de kleur van de autoriteit en de ernst. Het was de kleur die aan koninklijke hoven en door rijke burgers gedragen werd, en de ambtskledij van rechters, advocaten en scheidsrechters’, vertelt Mertens.

‘Tegelijkertijd was zwart ook de kleur van dienstmeisjes en ander personeel.’ Om het nog ingewikkelder te maken is zwart sinds de jaren 50 ook de kleur van angry young men, rock-’n-roll en new wave, en dus van rebellie en protest. Dan zijn er ook nog de Franse existentialisten én Italiaanse fascisten die het als uniform adopteerden. En laat ons niet vergeten, ook de altijd indrukwekkende Nieuw-Zeelandse rugby­spelers – de All Blacks – dragen zwart.

Het is de kleur van rouw en verlies, maar ook van elegantie en feestelijkheid. En de paradoxen van zwart eindigen daar niet. Zwart staat voor onthechting en soberheid, voor kuisheid en puritanisme. Anderzijds is zwart ook doodgewoon sexy. De Madame X van schilder John Singer Sargent is adembenemend in zwart, Lady Diana koos een zwarte ‘wraakjurk’ en Morticia Addams is in al haar incarnaties een absolute tien. En ten slotte: BDSM- en fetisjismeparafernalia zijn zelden verkrijgbaar in andere kleuren.

Duur en deftig

Zwart doet met zijn suggestie van erotische allure, raffinement en energie andere kleuren er ietwat onnozel uitzien, schrijft kunsthistorica Anne Hollander in haar essay The Little Black Dress (1984). Het heeft volgens haar een onweerstaanbaar visueel effect.

‘Een zwarte jurk lijkt het lichaam keuriger en smaller te maken, alsof het de verschillende delen verenigt. En vermits de meeste lichamen niet per se smal of in perfecte harmonie zijn, helpt een zwarte out­fit om de allure van een stretchlimousine te bereiken.’ Iets wat in 1984 blijkbaar belangrijk was. ‘In een frivole, kleurrijke wereld is zwart serieus’, schrijft Hollander ook. ‘Maar het is zowel sexy als ernstig, risqué als waardig en bovendien nooit veilig of saai. Het geeft de moderne vrouw een gevoel van kracht en is handig voor onze complexe sociale levens, want het werkt in bijna elke situatie. Het schept ook rust voor wie moeilijk kan beslissen.’

Maar het besef dat zwart je uitstraling een boost geeft, is veel ouder dan de jaren 80, schrijft Hollander. ‘Zwart slaagt erin om de drager te onderscheiden zonder overweldigend te zijn.’ Het perfecte voorbeeld vindt ze in Anna Karenina van Tolstoj. Op het bal waar Vronsky verliefd wordt op Anna draagt ze een zwarte fluwelen japon. De jonge Kitty is onder de indruk: ‘Ze had Anna nog nooit eerder in haar volle schoonheid gezien. Deze zwarte japon met een overvloed van kant trok de aandacht niet, ze was niet meer dan de omlijsting, waaruit Anna tevoorschijn trad met al haar eenvoud, natuurlijkheid en gratie, en tegelijkertijd vol sprankelend leven.’ Kitty beslist dat Anna nooit een kleur als lila zou kunnen dragen. Zwart biedt het perfecte kader om de drager te presenteren, stellen Tolstoj én Hollander.

Tolstojs roman verscheen in 1877, en Anna was op dat bal nog ongelukkig getrouwd met Karenin. Het is dus een mythe dat zwart eeuwenlang alleen maar de kleur van de rouw was, stelt Mertens, die onderzoek deed naar de geschiedenis van zwart in de mode. ‘Zwart was als kleur niet altijd even sterk in de mode, maar sinds de 16de eeuw is dat vaak en voor lange periodes wel geweest. In de 14de eeuw was zwart aan Europese koninklijke hoven wel degelijk de kleur van de rouw, het wordt voor het eerst een modekleur aan het Bourgondische Hof van Filips de Goede in de 15de eeuw. Zijn vader, Jan zonder Vrees, werd in 1419 in opdracht van de Franse koning uit de weg geruimd, en Filips besliste om ook na de rouwperiode zwart te blijven dragen als politiek statement.’

In de eeuw die volgde werd zwart ook aan andere hoven modieus, en eens een trend in paleizen en kastelen, volgen edellieden en rijke burgers snel, vertelt Mertens. ‘Omdat het ook de kleur van de rouw bleef, zie je een verschil ontstaan tussen rouwzwart, met doffe, saaie stoffen en weinig versieringen, en modezwart, met zijde, satijn, fluweel, kant en veel versiering.’ De link met Filips de Goedes statement verdween naar de achtergrond. Zwart wordt de eeuwen daarna een symbool van macht, waardigheid en rijkdom. El Greco, Rubens, Van Dyck en Rembrandt hadden enorm veel zwarte verf nodig om hun rijke klanten te portretteren.

Baldassare Castiglione schreef in 1598 in zijn Il Cortegiano (de hoveling) dat zwart zowel voor mannen als vrouwen een goede keuze is als je serieus genomen wilt worden. Het benadrukt je individualiteit zonder vulgair te zijn. ‘Het straalde ernst uit, en een engagement’, vertelt Mertens. ‘Deftigheid en formaliteit ook. De kleur dwong respect af en suggereerde plichtsbewustzijn bij de drager. Ik deed onderzoek naar zwart in Antwerpen in de 17de eeuw, en ontdekte in boedelbeschrijvingen dat tot een derde van de kleerkast van welgestelde families uit zwarte kleren bestond.’ Logisch, want zwart was niet alleen deftig, maar ook duur en dus een statussymbool. ‘Er bestond geen zwarte verf. Om een diep zwart te krijgen verfde je stof en garens eerst blauw en daarna rood. Met beitsen hechtten de kleurpigmenten zich aan de vezels. Veel werk, tijd en kostbare verfstoffen.’

Droef geluk

In 1926 publiceert de Amerikaanse Vogue een artikel over Coco Chanels little black dress en een modemythe is geboren. Mademoiselle Chanel eiste met succes de pluimen op voor het bedenken van dé kledingklassieker van de 20ste eeuw, maar ze was de luidste designer, niet de eerste. Ook daarvoor evolueerden jurken al van grote, brede zeilschepen in de 19de eeuw, naar kortere, kleinere, praktischer outfits.

De toenemende welvaart betekende dat steeds meer mensen zich zwarte kleding konden permitteren, en dat jurkje werd het symbool van goede smaak, moderniteit, elegantie, gemak en vrijheid. Ook de cinema werd een grote motor voor de populariteit van zwart. Film was zwart-wit, wat betekende dat zowel prinsessen, verleidsters, winkelmeisjes als oude vrijsters grote en kleine zwarte jurken droegen. Het publiek volgde.

Dat zwarte hemden in de jaren 30 en 40 het uniform waren voor de Italiaanse fascisten zorgde niet voor een dip in populariteit van de kleur, en na Chanel was het Cristóbal Balenciaga die in de jaren 50 zwart deed schitteren. Nu vrouwen voor het eerst buitenshuis aan de slag gingen, keken ze naar werkende mannen voor inspiratie, en kozen ze vaak zwarte, eenvoudige jurken om een professionele indruk te maken.

Zwart werd even later ook de kleur van de tegencultuur toen fotoreportages en films zoals Funny Face zwart presenteerden als dé vestimentaire norm van existentialisten, de beatgeneration en andere cool cats. Ondertussen trokken rock-’n-rollmuzikanten – en The Fonz uit de sitcom Happy Days – zwarte leren jekkers aan om met hun heupen te wiegen.

De anti-establish­ment mentaliteit-in-zwart van punk en later new wave zindert vandaag nog na bij wie zich een goth noemt. Tegelijk werd het ook het uniform van modejournalisten, artiesten, schrijvers, architecten, jazzliefhebbers en managers die ervan droomden om Steve Jobs te zijn. De enige groep die het al eeuwenlang moeilijk heeft om een gepaste zwarte outfit te vinden zijn kinderen, lacht Mertens. ‘Ann ­Demeulemeester en kindermerk Da-da hebben dat geprobeerd, maar het werkte niet. Zwart heeft dan wel een oneindig aantal betekenissen waar bijna iedereen iets in kan vinden, het is fundamenteel nooit vrolijk.’

Een paar Belgische ontwerpers hebben de reputatie veel zwart te gebruiken, maar ze geven toe dat ze de mosterd bij Japanse designers als Rei Kawakubo en Yohji Yamamoto haalden, die begin jaren 80 radicaal voor zwart kozen. In 2000 vroeg journaliste Suzy Menkes Yamamoto naar zijn voorliefde voor zwart voor de International Herald Tribune. ‘Zwart is tegelijk nederig en arrogant. Het is lui en makkelijk, maar ook mysterieus. Het slorpt alle licht op en stelt dingen scherp. Maar bovenal zeg zwart: ik val jou niet lastig, en jij valt mij niet lastig.’

De naam waar je niet omheen kunt als het over mode en zwart gaat is Ann Demeulemeester. Het is voor haar de mooiste, meest mysterieuze kleur, vertelt ze in een interview met Dazed. Als ze nieuwe vormen en snits bedenkt, maakt ze die in zwart of wit, omdat ze zo niet afgeleid wordt door kleur. ‘Decoratie is niet nodig, ik houd het liever puur. Gelukkig bestaan zwart en wit in veel schakeringen, en kan zwart heel wat verschillende emoties oproepen.’

Olivier Theyskens greep als student al vaak naar zwart en is dat blijven doen, vertelt hij in de catalogus van de MoMu-expo. ‘De kleur staat garant voor sterke emoties. Ik hield van de sinistere, donkere, moody look, maar zie het niet als dramatisch. Het is een soort van sad happiness. Dat gevoel evolueerde, maar ik vind nog altijd dat zwart het karakter van het kledingstuk en de persoon beter doet uitkomen.’ Daar zou Tolstoj het mee eens zijn.

Raven en pauwen

Het vele zwart op de catwalk zagen we lang ook terug op de banken langs de zijkant. Zwart was decennialang het uniform van modemensen en -journalisten. ‘Zwarte raven werden we genoemd’, vertelt onze chef mode Ellen De Wolf. ‘Dat zwart, dat was omdat het om de kleren van de designers draaide, niet om het publiek. Maar toen er plots ook influencers op de eerste rij verschenen, kreeg alles een injectie van kleur. Zwart is moeilijk te fotograferen en influencers gaan zelf veel op de foto, dus zagen ze er veel flamboyanter uit. Eerder pauwen dan raven. Het mooie is dat de journalisten mee zijn op­geschoven en vandaag dus kleurrijker naar de shows komen.’

Of zwart afslankt, daar wil Wim Mertens geen antwoord op geven. ‘Maar wat de modejournalisten wel goed hebben ingeschat, is dat zwart ervoor zorgt dat mensen onopvallend zijn, zonder neutraal of saai te worden. Dat maakt de kleur ook een soort passe-partout. Of het nu aan het Spaanse hof in de 16de eeuw is, op een bal vol Russische aristocraten, in een kamer vol architecten of tijdens een modedefilé, je kunt er overal mee komen.’ En dat is – onder andere – waarom we zo graag zwart dragen.