#MeToo, glijden we af naar een moderne heksenjacht?

Twitter, Facebook en andere online kanalen zijn de schandpalen van onze generatie. Is #MeToo ontaard in een openbare executie op sociale media? En wat betekent dat voor zowel daders als slachtoffers?

Het afgelopen jaar hebben beschuldigingen over seksueel misbruik en grensoverschrijdend gedrag Hollywood, de internationale politiek en nu zelfs de Vlaamse media opgeschud. Ongepaste opmerkingen en confrontaties die altijd als ‘een noodzakelijk kwaad’ gedoogd zijn, worden nu via #MeToo in vraag gesteld.

De doofpot kookte over. De jongste escalatie met Bart De Pauw is du jamais vu – toch in Vlaanderen, waar het de gewoonte is om dit soort zaken in het beste geval onder vier ogen uit te praten en in het slechtste geval in de wandelgang fluisterend worden doorgegeven. ‘In deze tijdsgeest zijn beschuldigingen genoeg’, zei De Pauw op Radio 1, ‘Het recht op verdediging is compleet zoek.’

Sociale media als rechtbank

De online meningencarrousel draait inderdaad overuren. Onze door de sociale media gestuurde wereld heeft de manier waarop we omgaan met dit soort schandalen drastisch veranderd.

‘Mensen hebben nu meer mogelijkheden om hun mening publiek te uiten’, analyseert Dr. Jos Dumortier, professor mediarecht aan de KULeuven, ‘Sociale media maken dat gemakkelijk. Wanneer het gaat over grensoverschrijdend gedrag van een tv-vedette, dan hebben ze middelen om iets snel te veroordelen.’

In zekere zin heeft dat veel voordelen, meent professor Dumortier: ‘Je krijgt beter voeling met wat er leeft in de maatschappij. Maar het kan ook te ver gaan en ontaarden in beledigingen of onwaarheden, in vulgaire taal of scheldpartijen. Sociale media zijn schokkender, ongenuanceerder en radicaal bevooroordeeld. Mensen zoeken vooral bevestiging voor hun eigen overtuigingen.’

‘Als de online commentaar allemaal dezelfde richting uitgaat, kan je inderdaad spreken over een publieke executie’, gaat Dumortier verder, ‘De vraag die ik daarbij stel: kan een objectief onderzoek nog gevoerd worden, wanneer alles zo is uitgerafeld op sociale media? Vandaag worden daders en slachtoffers berecht op sociale media.’

2017: een kantelpunt?

De constructies van geheimhouding die daders van ongepast gedrag beschermden, zijn deels vernietigd door #MeToo. De hoeveelheid van de getuigenissen – grenzend aan het universele – maakt het moeilijker voor machtige mannen om in de schaduw te blijven hangen of zich in badjassen achter de deuren van hotelkamers te verstoppen.

Dit moment heeft het vermogen om een keerpunt te zijn voor onze samenleving. Maar met een voorspelbare onvermijdelijkheid volgde de terugslag. Politici, bekende en minder bekende figuren noemen het ‘een heksenjacht’.

Het gebruik van die term is belangrijk hier. Beschuldigingen van misbruik bestempelen als ‘een heksenjacht’ is een poging om een structureel probleem te verbergen.

Om maar een voorbeeld te geven: Donald Trump gebruikte het woord als bliksemafleider toen de vermoedens van Russische inmenging bij zijn verkiezingscampagne toenamen nadat James Comey, de voormalige directeur van de F.B.I, werd ontslagen.

Op 18 mei 2017, een dag nadat het Amerikaanse ministerie van Justitie had aangekondigd een speciale commissie aan te stellen om de zaak te onderzoeken, fronste Trump op Twitter: ‘Dit is de grootste heksenjacht op een politicus in de Amerikaanse geschiedenis!’

Dat net Tweeter-in-chief Trump, een realityshowster die na opscheppen over het grijpen van geslachtsdelen van vrouwen nog steeds als president van de Verenigde Staten werd verkozen, de term aanwendt, hoeft niet te verbazen.

Slinger doorgeslagen?

De verkiezing van Trump en de stortvloed aan Hollywood-beschuldigingen hebben de feministische beweging een nieuwe focus gegeven. In een tijd waarin vrouwen steeds meer het gevoel hebben dat hun rechten in gevaar komen, zijn ze in een legioen naar voor gekomen met heel persoonlijke getuigenissen over onrecht.

‘De slinger van #MeToo is doorgeslagen’, lezen we daar online over, ‘Het is een heksenjacht geworden.’

Dat woord is niet van toepassing, zegt Prof.Dr. Vera Hoorens van de KULeuven. Zij is gespecialiseerd in sociale psychologie: ‘De term wordt in deze context compleet verkeerd gebruikt. Ik denk dat velen die nu roepen dat er ‘een heksenjacht’ aan de gang is geen flauw idee hebben over hoe heksenprocessen vroeger gevoerd werden.’

Nu wordt het woord gebruikt om de indruk te wekken dat een vervolging van bekende figuren te gemakkelijk gebeurt. ‘Ze denken dat mensen er echt op uit zijn om deze personen te viseren. Terwijl de term oorspronkelijk bedoeld was om de uitbreiding van heksenvervolging via bekentenissen door marteling van verdachten – vaak vrouwen – aan te duiden.’

Slachtoffers, niet daders, als mikpunt

In het verleden werden vrouwen (en mannen) veroordeeld voor ‘hekserij’ gewurgd, op de brandstapel gezet, gedood of opgehangen in een openbaar spektakel – afhankelijk van de regio.

Vandaag worden ze berecht door sociale media, lijkt het.

Online aasgieren pluizen hun persoonlijke geschiedenis uit. Trauma’s worden sensationele koppen. Vragen als ‘zijn seksuele beschuldigingen te ver gegaan?’ en ‘waarom hebben deze vrouwen zich niet eerder uitgesproken?’ worden luidop en schaamteloos gesteld.

Dat niet-aflatende voyeurisme verplicht net de slachtoffers – en niet de daders – van seksueel misbruik om zichzelf te rechtvaardigen. Het woord ‘heksenjacht’ wordt daarbij bewust uitgesproken om een beeld van hysterische vrouwen te creëren, om de geloofwaardigheid van hun betoog onderuit te halen.

Oogkleppen

De tol van naar buiten komen met je verhaal is torenhoog. De juiste vraag is: ‘waarom zouden vrouwen zich wel uitspreken?’, in plaats van ‘waarom niet’ of ‘waarom nu pas’?

‘Vrouwen worden gezegd ‘dat ze niet moeten overdrijven’ of ‘dat ze dan maar meteen naar de politie moeten gaan’, duidt Dr. Annebeth Bels, gespecialiseerd in seksualisering en objectivering, ‘Wat je ook hoort is dat ’tegenwoordig niets meer mag’. Zo blijven er heel weinig pistes over voor slachtoffers om te handelen op een manier waarbij je niet de hele wereld op je kop krijgt.’

Met of zonder hashtag, het is sowieso een enorme drempel voor slachtoffers om met hun verhaal naar buiten te komen, zegt Bels: ‘En die drempel blijft bestaan zolang we eerst de vraag stellen wat een slachtoffer heeft misdaan, in plaats van de dader onder de loep te nemen. Op die manier heeft de dader meer slagkracht.’

Mensen willen vaak ook niet inzien hoe alomtegenwoordig het probleem is, vertelt Bels: ‘Zowel mannen als vrouwen: mannen willen zich niet met wansmakelijk gedrag vereenzelvigen, vrouwen hebben vaak iets gelijkaardigs meegemaakt en hebben die ervaring gerationaliseerd, waardoor ze hun persoonlijke trauma verdringen of ontkennen.’

‘Zolang we deze oogkleppen blijven dragen, bieden we zelf een soort van schuilplaats aan voor daders van seksueel misbruik’, zegt Bels.

Kaartenhuisjes

Gezien de tekortkomingen in het strafrechtelijk systeem, de hopeloosheid van veel instellingen en machtige figuren om zichzelf te reguleren, en de manier waarop seksuele intimidatie amper serieus is genomen door diegenen met het vermogen om het te stoppen, kan je denken dat wat er nu online gebeurt een goede zaak is.

Maar sociale media als publieke rechtbank: het is een mes dat langs beide kanten snijdt. Na beschuldigingen van ongewenste seksuele avances aan het adres van acteur Anthony Rapp heeft voormalig House of Cards-acteur Kevin Spacey een halfslachtige verontschuldiging aangeboden via Twitter: hij meent zich het voorval niet te herinneren, zegt dat hij dronken was en gaf aan homoseksueel te zijn.

Toen de Amerikaanse komiek Louis C.K. in de New York Times door vijf vrouwen beschuldigd werd van seksueel grensoverschrijdend gedrag, deelde hij via zijn publicist een verklaring. De comedian ontkent de feiten niet, maar hij geeft wel vier keer aan dat het ging over vrouwen die hem ‘bewonderden’ en de comedy-industrie in het algemeen hem ‘bewondert’.

Ook De Pauw plaatste een video online waarin hij probeerde om zijn gedrag uit te leggen. ‘Voor alle duidelijkheid: dit is geen grap’, begint De Pauw zijn boodschap, ‘In de nasleep van de #MeToo hasthag zijn er een aantal anonieme meldingen binnengelopen rond mijn persoon. Anonieme meldingen omtrent mijn gedrag.’

Het probleem met online mea culpa’s

Wat al die onlineverklaringen met elkaar gemeen hebben, is dat ze in dezelfde adem als de verontschuldiging het grensoverschrijdende gedrag verdedigen. Alcohol, adoratie of het feit dat je bekend staat ‘als een grappenmaker, een zeveraar’ zijn geen erkenning van de fouten die gemaakt werden.

Advocate Christine Mussche, die het woord voert voor de slachtoffers van De Pauw, laat weten dat haar cliënten de inhoud van de videoboodschap die De Pauw deelde niet konden smaken: ‘Verontschuldigingen mogen niet minimaliserend zijn of de schuld bij de slachtoffers leggen.’

‘Je moet gewoon durven zeggen: ‘Ik ben tot inzicht gekomen. Ik snap dat mijn gedrag absoluut ontoelaatbaar was. Ik heb op dat vlak fouten gemaakt en ik wil daar mijn verantwoordelijkheid voor opnemen.’ De Pauw gaf in zijn video de indruk dat de vrouwen overgevoelig zijn aan zijn flirterige of speelse omgang. Dat zo formuleren is geen echte verontschuldiging voor de slachtoffers. Het keert de publieke perceptie volledig tegen hen. Daarom hebben zij mij als woordvoerder nodig’, zegt Mussche.

Zo’n digitale mea culpa is inderdaad een manier om het narratief in eigen handen te nemen. Dat legt Dr. Bels ons ook uit: ‘Nadat het nieuws over Bart De Pauw bekend raakte, hoorde je overal mensen praten over ‘een paar flirterige sms’jes’. Dat is een letterlijk citaat uit het filmpje dat hij online had geplaatst.’

Het is dus gemakkelijk voor machtige en populaire figuren om de conversatie domineren: ‘Als bekende persoon beschik je over een enorm platform en je kan dat aanwenden om voorbij de kritische noot te gaan die bijvoorbeeld een journalist zou plaatsen. Daar maken ze gebruik van. Ze brengen het verhaal zo dat de publieke opinie sympathie heeft voor hun situatie.’

Schaamte als wapen

Momenteel heerst een sfeer waarin mannen zich bewust worden van de gevolgen van ongepast gedrag. Ze worden verantwoordelijk gesteld voor seksuele intimidatie, misbruik en verkrachting.

#MeToo heeft vrouwen/mannen/x over heel de wereld verbonden. Veel slachtoffers zeiden daarbij dat zij zich schaamden. Logisch, want onze samenleving is hard als het over seks gaat.

‘Ik moest 20 jaar lang stil blijven’, vertelde Charmed-actrice Rose McGowan, die Harvey Weinstein beschuldigde van verkrachting, op de Women’s Convention in Detroit. ‘Ik ben een slet genoemd. Ik ben lastig gevallen. Ik ben vergruisd – en weet je wat? Ik ben net zoals jij. Wat er met mij achter de schermen gebeurde, overkomt ons allemaal in deze maatschappij.’

Schaamte is het wapen dat daders gebruiken om slachtoffers het zwijgen op te leggen. Dat is aan het veranderen. Historisch gezien werd slachtoffers van aanranding aangeleerd om te zwijgen. Het is revolutionair om in 2017 zoveel mensen naar voor te zien komen op sociale media.

Geruchtenmolens

In de hele mallemolen van meningen is er iets dat we echter niet uit het oog mogen verliezen: ook zonder #MeToo was objectiverend en grensoverschrijdend gedrag naar vrouwen toe al een fundamenteel probleem in onze samenleving. De hashtag heeft gewoon een stem gegeven aan mensen die er geen hadden.

Niemand heeft baat bij roddels. Daders niet. Een beschuldiging is niet waar simpelweg omdat iemand iets heeft getweet of omdat een naam in een reactie staat. Ernstige beschuldigingen vereisen een ernstig onderzoek voor een oordeel geveld kan worden.

Maar ook slachtoffers hebben niets aan geruchtenmolens. De slachtoffers die zich niet uitspreken omdat ze terecht bang zijn dat ze niet geloofd zullen worden, zijn ontelbaar. Het zijn mensen die door een hel gingen, vertrouwen verloren en carrières zagen spaaklopen terwijl daders verder gingen met hun leven, zich al dan niet bewust van de schade die ze berokkenden.

#MeToo is geen lastercampagne, zoals op dit moment door kwatongen beweerd wordt. ‘De nadruk op ontmaskeren van daders was nooit de bedoeling van #MeToo’, duidt juriste Liesbet Stevens, adjunct-directeur van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (IGVM).

‘In essentie was #MeToo een manier om een ervaring te benoemen die volgens de betrokkenen onaanvaardbaar of onrechtvaardig was. Mensen die dat ‘een heksenjacht’ willen noemen, weten niet waarover ze het hebben. Vertellen wat je overkomen is en dat definiëren als iets onaanvaardbaars, is geen heksenjacht. Het is een uiting van emancipatie.’

‘Ik geloof dat de scherpe reacties op sociale media slachtoffers die nog niet met hun verhaal naar buiten zijn gekomen intimideren’, bedenkt advocate Mussche, ‘Mensen die overwogen om klacht neer te leggen, zullen nu misschien terugdeinzen.’

‘Anderzijds zullen er ook mensen zijn die net wel naar buiten willen komen, precies om aan te tonen wat er werkelijk aan de hand is’, voegt Mussche toe, ‘Maar voor de duidelijkheid: #MeToo is geen moderne heksenjacht. Er zijn geen heksen. Er zijn slachtoffers. Slachtoffers die willen aangeven dat problematisch gedrag zich stelde en willen dat het eindelijk stopt.’