Macht, bange mannen en foute smaak: in het hoofd van fotograaf Helmut Newton

Dat mode- en magazinefotograaf Helmut Newton van vrouwelijk naakt hield is bekend. Maar leert de documentaire Helmut Newton: The Bad and the Beautiful ook iets meer over zijn drijfveren? Dit is wat redacteur Wim Denolf onthield.

De invloed van de fotojournalistiek

Een vrouw die haar overspelige man betrapt, zorgvuldig aangeklede erotische taferelen in luxedecors, surrealistische crime scenes: het zijn maar enkele voorbeelden van de geënsceneerde stijl die Helmut Newton in de jaren zestig op de kaart zette. Daarmee brak hij met het toen dominante minimalisme van modefotografen als Irving Penn. Maar zijn eerste liefde was de fotojournalistiek, leert de documentaire die nu in de zalen draait: nieuws- en paparazzifoto’s die ongepolijst gebeurtenissen en momenten vastleggen. Als tiener verzamelde hij ze met hopen, maar toen hij er zich bij zijn eerste job als krantenfotograaf in 1939 zelf aan waagde, stond hij al na twee weken terug op straat: ‘Ik was te traag. Tegen de tijd dat mijn camera klaar was, was alles voorbij’.

Ook als mode- en magazinefotograaf bleef Newton zich echter inspireren op de fotojournalistiek. Hij ontleende er zowel het verhalende als het voyeuristische karakter van zijn werk aan, en ging er prat op zijn beelden niet te bewerken. ‘Wat ik vastleg is ook wat op het fotopapier belandt’, aldus Newton, die in 2004 overleed.

Het oog van de nazi’s

Newton groeide op in een Joodse familie in Berlijn en was dertien toen Adolf Hitler in 1933 aan de macht kwam. In de jaren daarop moest zijn vader, een fabrikant van knopen en gespen, zijn bedrijf afstaan en werd de bewegingsvrijheid van de Duitse Joden aan banden gelegd. Een maand na de gewelddadige Kristallnacht in 1938 sloeg het gezin op de vlucht: de jonge Newton naar Trieste waar hij een boot richting China nam, de rest van het gezin naar Latijns-Amerika. Geen van allen keerde ooit terug: zijn ouders vestigden zich in Argentinië, Newton zelf verbleef kortstondig in Singapore en woonde zeventien jaar in Australië, om in 1957 naar Parijs, en tenslotte in 1981 naar Monaco te verhuizen.

Ondanks die door het naziregime getekende jeugd, bleef Newton altijd fotografe en filmmaker Leni Riefenstahl bewonderen om de manier waarop ze het menselijke lichaam (lees: jong en wit) verheerlijkte. ‘Hij fotografeerde vrouwen zoals Riefenstahl mannen fotografeerde’, zegt actrice Isabella Rossellini in de film.

Zelf stoorde de fotograaf zich allerminst aan het mogelijke conflict tussen zijn Joodse roots en de propagandabeelden waarvan Riefenstahl de nazi’s voorzag. ‘Stel je een kind voor dat gek is van foto’s en volledig omringd wordt door glorifiërende nazi-esthetiek’, vertelt hij in een interviewfragment. ‘Ik groeide op in de wetenschap dat je zomaar opgepakt kon worden op straat en in een concentratiekamp eindigen. Maar dat waren wel de beelden waarmee ik opgroeide, iets anders was er niet.’

Gefascineerd door macht

Ook fraaie voorbeelden van Newtons portretbeelden passeren in Helmut Newton: The Bad and the Beautiful. Margaret Thatcher, Salvador Dalí, Elizabeth Taylor: aan iconische namen geen gebrek. ‘Mensen met macht, met politieke, financiële, seksuele of een andere vorm van macht: dat zijn behoorlijk goede onderwerpen voor mijn camera’, zegt Newton in de documentaire. Verwacht geen beelden die de mens in al zijn broosheid tonen – ‘fotografie die de ziel vastlegt: dat begrijp ik niet’, vertelt hij op een ander moment – maar portretten die de positie van de betrokkenen onderstrepen.

Niet dat de maker zich nooit een kritische noot veroorloofde. Zo krijg je in de documentaire onder andere het verhaal achter zijn portret van Jean-Marie Le Pen te horen. Newton fotografeerde de nietsvermoedende rechts-nationalistische politicus in 1997 in het bijzijn van zijn honden, een portret dat onvermijdelijk doet denken aan een gelijkaardige foto van Adolf Hitler met zijn Duitse herders. Le Pen voelde zich te vereerd om iets in de gaten te hebben en zwaaide achteraf met kwaadwillig opzet, maar prijkte toen al op de cover van The New Yorker.

Zot van vrouwen, kritisch voor mannen

Newton noemde macht doorgaans in een adem met seks, en beide zijn in overvloed aanwezig in het provocerende vrouwelijk naakt dat hij onvermoeibaar fotografeerde. De discussie of zijn oeuvre vrouwen verheerlijkt dan wel vernedert als seksobjecten, woedt al jaren. ‘Ik hou van vrouwen’, verweerde Newton zich toen schrijfster Susan Sontag hem in 1979 in een Franse tv-show van vrouwonvriendelijkheid beschuldigde. ‘Dat zeggen de meeste misogyne mannen’, reageert Sontag. ‘De meester houdt altijd van zijn slaaf.’

Het debat is na #MetToo allesbehalve geluwd, en ook documentairemaker Gero von Boehm wijdt een flink stuk van zijn prent aan Newtons vermeende ‘male gaze’. De meest interessante bijdragen komen van Isabella Rosselini en voormalig topmodel Nadja Auermann: zij suggereren dat het de fotograaf in zijn werk vooral om vrouwelijke macht, mannelijke angst en van daaruit de onderwerping van vrouwen te doen was. Marianne Faithfull en Charlotte Rampling vertellen over het bevrijdende effect dat hij op hen had, en ook de sturende rol van Newtons echtgenote en rechterhand June op de set komt aan bod. Dat scheelt wanneer de zoveelste naakte vrouw met een zadel of een hoog opgestoken achterwerk in beeld verschijnt.

Toch is het laatste woord over Newtons eindeloze stoet femmes fatales, Barbiepoppen, jarretels en stiletto’s ook hiermee niet gezegd, al was het maar omdat beelden onderhevig zijn aan interpretatie en kritische stemmen in deze docu sowieso een voetnoot zijn. Grace Jones, Anna Wintour en de vele andere vrouwen die aan het woord komen (mannen komen er niet aan te pas): allemaal bevestigen ze het beeld dat Newton als geen ander sterke, zelfbewuste vrouwen idealiseerde.

De middelvinger

‘Het laatste wat ik wil is dat mijn werk aardig lijkt’, laat von Boehm zijn onderwerp al in de eerste minuten vertellen op de geluidsband. Dat Newton graag provocatie en kitsch omarmde, blijkt onder meer uit zijn beruchte juwelenshoot met geroosterde kip voor de Franse Vogue uit 1994: de Italiaanse bonzen van Bulgari waren destijds zo furieus dat ze hun advertenties dreigden terug te trekken. Een andere controversiële, taboedoorbrekende shoot, eveneens voor Vogue, was die met Nadja Auermann in een rolstoel of met een beenprothese in 1995.

‘Tegenstellingen zijn opwindend’, zegt de zelfverklaarde behoeder van de slechte smaak in de docu. Goede smaak was in zijn ogen saai en enkel een bron van standaardisering. ‘Het interesseert me geen moer als dat mensen niet bevalt. Als het mij maar bevalt.’

Een bedankbriefje van Newton uit de archieven van Anna Wintour suggereert echter het tegendeel: hoe bozer de lezers reageerden, hoe liever hij het had. ‘Newton creëerde stoppers’, zegt de Vogue-hoofdredactrice in de film, ‘iets dat mensen zich achteraf herinneren. Het was misschien verontrustend en maakte mensen soms boos, maar het intrigeerde en zei iets over onze samenleving.’