Cyborg Neil Harbisson: de man die kleuren hoort

Neil Harbisson werd geboren met een extreme vorm van kleurenblindheid, maar sinds 2003 kan hij kleuren horen dankzij een antenne die ingeplant werd in zijn schedel. Dat maakt van Neil officieel een cyborg, en daar is hij trots op. “Ik bén technologie.”

Neil Harbisson (35) vindt het zelf doodnormaal, maar in zijn schedel zit een antenne ingeplant. Aan die antenne hangt een kleine webcam die, door middel van speciale software, kleuren omzet in geluiden. Alle kleuren die de webcam waarneemt, worden vertaald naar klanken die lijken op muzieknoten. Neil hoort de klanken niet via zijn oren, maar via resonanties in zijn binnenoor. Volgt u nog? Eenvoudig vertaald: sinds 2003 kan Neil Harbisson, die geboren werd met achromatopsie of volledige kleurenblindheid, kleuren horen.

De Brits-Catalaanse kunstenaar beschouwt zichzelf als een cyborg: iemand die zijn of haar lichaam verrijkt met elektronische of mechanische onderdelen. In de volksmond wordt een cyborg ook wel de versmelting van mens en machine genoemd, maar die definitie vindt Harbisson te sciencefictionachtig klinken. ‘Ik ben een cyborg omdat ik geen scheiding voel tussen mijn lichaam en de software in mijn hoofd. Ik zal nooit zeggen dat ik technologie gebruik, ik bén technologie. Die antenne beschouw ik als een onderdeel van wie ik ben, net als mijn armen.’

Jommeke met antenne

Ik heb afgesproken met Neil Harbisson in het Park Hotel in Amsterdam. Een dag eerder is hij van New York, waar hij woont, overgevlogen naar Nederland, waar hij geboekt staat als spreker op een internationaal congres voor digitale experts. Ik speur de hotellobby af op zoek naar een man met op zijn hoofd iets dat op een voelhoorn lijkt, tot Harbisson plots achter mij opdaagt. Ik herken hem meteen van foto’s: hij heeft een blond Jommekeskapsel en ziet er met zijn antenne uit als een kruising tussen een insect en een medewerker uit een callcenter. Harbisson draagt een zwarte skinny jeans en een zwart-wit ruitjeshemd. Wit en zwart, zo zal ik later in ons gesprek leren, zijn twee stille kleuren. Dat betekent dat Neils outfit vandaag in zijn hoofd geen klanken activeert. Ik, daarentegen, draag een rode trui en lichtblauwe jeans. Terwijl ik me afvraag hoe zijn webcam de kleuren van mijn outfit regis- treert, betrap ik mezelf erop dat ik naar zijn antenne zit te staren.

‘Ik vermoed dat ik niet de eerste ben die je zo aanstaart’, zeg ik.

‘Ik ben het gewoon’, zegt Harbisson. ‘Sinds 2003 kijken mensen mij aan op straat. De reacties zijn altijd hetzelfde: ik word aangewezen en uitgelachen, of mensen lopen verbaasd verder, of ze beginnen vragen te stellen. Meestal willen ze weten waar mijn antenne voor dient. Het grappige is: over de jaren heen is wat mensen denken dat de antenne is, al meermaals veranderd. In 2004 dachten ze dat het een leeslampje was, in 2007 een microfoon en in 2009 een GoPro camera. In 2013 dachten sommigen dat het iets met Google Glass te maken had en in 2015 dat het een soort selfiestick was. In een klein Italiaans dorpje vroeg een man me ooit of ik er cappuccino’s mee kon maken.’

Zelf omschrijft Neil Harbisson zijn antenne gewoon als een nieuw zintuig. Sinds hij ze heeft, leeft hij niet langer in een wereld waar de hemel en de bloemen altijd grijs zijn en televisie nog zwart-witbeelden toont. Hij kan nu bloemen hóren.

Hoe ging je als kind om met het feit dat je kleurenblind bent?

Neil Harbisson: ‘Als kind had ik één goede vriendin, Moon Ribbas, met wie ik vandaag geregeld samenwerk. In onze jeugd hadden we het vaak over hoe anders zij en ik de wereld zien. Kleurenblind zijn heeft bepaalde voordelen: ’s nachts kan ik beter zien en overdag kan ik verder kijken en vormen beter onderscheiden. Maar ik heb nog nooit blauw of oranje gezien, Moon wel. Daarmee heeft zij een enorme voorsprong in onze maatschappij, want kleur is overal. Metrokaarten gebruiken kleurcodes, blauw en rood staan symbool voor koud en warm water en wanneer je als kind op school de vlaggen van verschillende landen leert, wordt ervan uitgegaan dat je groen, blauw en oranje van elkaar kunt onderscheiden. Voor mij zien de vlaggen van Frankrijk, Italië en Ierland er echter identiek hetzelfde uit. Als kind voelde ik me dus wel apart.’

Was het uit frustratie dat je op zoek ging naar een manier om kleur te kunnen waarnemen?

Harbisson: ‘Eerder uit nieuwsgierigheid naar een nieuwe zintuiglijke ervaring. Soms schrijven journalisten dat ik een oplossing zocht voor mijn kleurenblindheid, alsof ik het als een handicap beschouw. Dat is niet zo. Voor mij is het heel normaal om de wereld waar te nemen in grijstinten. De reden waarom ik kleuren wou waarnemen, had niet met hun schoonheid te maken. Ik wou gewoon kunnen meepraten met de rest van de wereld. Het was mij om het sociale aspect te doen.’

Hoe kwam je op het idee om kleur te willen horen?

Harbisson: ‘Dat idee ontstond toen ik in Engeland piano studeerde. Op een dag in 2003 woonde ik op de campus een lezing bij van computerwetenschapper Adam Montandon, over hoe sensoren en technologie gebruikt kunnen worden om de wereld rond ons beter waar te nemen. Dat boeide mij en na de lezing sprak ik Adam aan: of hij met zijn kennis misschien iets kon bedenken waardoor ik kleuren zou kunnen waarnemen? Ik wist al dat wetenschappers als Isaac Newton hadden aangetoond dat kleur en geluid een sterke relatie hebben met elkaar. Al snel kwamen Adam en ik op het idee om kleuren om te zetten in geluid, omdat zowel kleur als geluid zich door de lucht voortplant als golven. Elke kleur is samengesteld uit unieke lichtgolven en Adam ontwikkelde software die de unieke golflengtes van een kleur omzet in een unieke geluidsgolf. Eind 2003 begon ik een camera op mijn voorhoofd te dragen, die verbonden was met een computer van vijf kilo die ik in een rugzak droeg. De camera registreerde beelden en kleuren, de software in de computer vertaalde die naar klanken of muzieknoten, die ik kon beluisteren door een hoofdtelefoon. Dat was het eerste prototype van wat vandaag mijn antenne is.’

Illegale operatie

Wat begon als een experiment, werd voor Neil Harbisson een nieuwe manier van leven. Hij begon de camera en software de hele dag door te gebruiken. In het begin was het wennen aan de nieuwe informatie die zijn brein te verwerken kreeg. Hij moest de unieke klank die elke kleur uitstraalt leren onthouden. Maar na enkele maanden begon zijn brein automatisch de associatie te maken tussen de kleur rood en de muzieknoot fa. Vandaag kan Harbisson zich nog moeilijk herinneren hoe hij vroeger de wereld ervaarde.

Op welk moment begon het horen van kleur natuurlijk aan te voelen?

Harbisson: ‘Op het ogenblik dat ik ook in mijn dromen kleur begon te horen. Daarnaast begon ik favoriete kleuren te hebben en kleuren met emoties te associëren. Dankzij software upgrades kon ik ook steeds meer kleuren waarnemen. Na drie jaar kon ik 360 kleuren linken aan een bepaalde noot, dat zijn er evenveel als het menselijk oog kan zien, zonder dat ik daar nog bewust over moest nadenken. Bovendien kon ik na een tijd ook infrarood en ultraviolet horen. Dat betekent dat ik in een winkel of bank kan horen of het alarm aanstaat.’

Waarom besliste je op een bepaald moment die camera op je voorhoofd te vervangen door een antenne?

Harbisson: ‘Als kind hadden Moon en ik het ook vaak over hoe dieren de wereld waarnemen. Mieren gebruiken voelsprieten. Een dolfijn kan geluidsgolven opvangen in zijn onderkaak, die vervolgens worden doorgegeven aan zijn binnenoor, waarmee hij een prooi in het water kan lokaliseren. Dat boeide mij enorm en toen ik in 2010 begon na te denken over een compacter accessoire dan die camera op mijn hoofd en die zware computer, liet ik me inspireren door de zintuigen van dieren. Ik liet mijn camera vervangen door een miniwebcam met antenne die vastgeschroefd werd op mijn hoofd en ingenieur Matias Lizana ontwierp een chip waarmee ik niet langer mijn oren hoefde te gebruiken om kleuren te horen, maar de beenderen in mijn schedel. Beenderen zijn zoals hout: ze laten gemakkelijk geluidstrillingen door. Uitleggen hoe het precies werkt, is moeilijk, maar in plaats van kleuren te horen via mijn oren begon ik geluiden op te vangen in mijn achterhoofdsbeen, waar de chip vastplakte. Daardoor kwamen de klanken nu rechtstreeks in mijn binnenoor terecht. De manier waarop ik vandaag kleuren hoor, is een beetje zoals dolfijnen onder water horen.’

Maar dat vond je nog niet speciaal genoeg, want vervolgens besliste je die chip en antenne permanent in je schedel te laten inplanten.

Harbisson: ‘Eens ik kleuren kon horen, wou ik dat voor altijd kunnen. De stap naar een permanent schedelimplantaat was logisch voor mij.’

Hoe vind je in godsnaam een dokter die bereid is zoiets te doen?

Harbisson: ‘Ik heb twee jaar gezocht naar een chirurg die dat zag zitten. Ik moest de operatie eerst voorleggen aan een bio-ethisch comité, maar dat keurde ze af omdat de ingreep niet bedoeld was om bestaande zintuigen te herstellen en omdat ik na afloop meer zou kunnen waarnemen dan mensen normaal kunnen. Toch zaten in dat comité ook mensen die mijn vraag begrepen en via hen vond ik uiteindelijk een dokter die mij illegaal wilde opereren. Ik huurde ergens een kamer en een massagetafel, want ik had een operatietafel nodig met een gat in om mijn hoofd in te leggen. Op een maandag, zijn vrije dag, heeft die chirurg de chip en antenne met vier implantaten vastgezet in mijn achterhoofdsbeen.’

Hoe voelt zo’n ingreep als de verdoving is uitgewerkt?

Harbisson:‘Alsof iemand met een hamer op je hoofd heeft geslagen. Ik heb er twee maanden schedelpijn van gehad.’

Was je niet bang voor een slechte afloop van zo’n operatie?

Harbisson: ‘Mijn moeder had er zware twijfels over. Vooral het idee dat mijn hoofd permanent signalen zou ontvangen waarvan nog niet bewezen is of ze schadelijk zijn voor onze gezondheid, vond ze maar niets. Zelf was ik vooral opgewonden bij het vooruitzicht dat die antenne definitief onderdeel zou zijn van hoe ik de wereld waarneem. Voor mij was die ingreep vergelijkbaar met naar de ruimte reizen, de oceaan overvaren of de Everest beklimmen: zo gauw een mens iets doet wat buiten zijn comfortzone ligt, zijn er risico’s aan verbonden. Dat schrikte me niet af.’

Kuisproducten horen

Sinds zijn antenne in 2012 permanent deel werd van zijn schedel, is het nooit meer stil in Neil Harbissons hoofd. Hij hoort voortdurend kleuren, daarnaast zijn er nog de geluiden die hij via zijn oren waarneemt. Het is moeilijk te beschrijven hoe Harbisson de wereld precies ervaart, maar wie zijn TED Talk bekijkt, I listen to color, krijgt er een goed beeld van. Tot op zekere hoogte althans, want de chip in zijn schedel heeft ook bluetooth en internetverbinding en vijf van Neils beste vrienden hebben toelating om beelden naar zijn hoofd te sturen, wanneer ze maar willen. Concreet betekent dat dat Neil in een saaie meeting kan zitten maar plots een foto van een zonsondergang in Australië kan binnenkrijgen, waardoor hij de klank van oranje begint te horen in zijn hoofd. Hoe zoiets voelt, kun je alleen maar begrijpen als je het zelf zou ervaren.

Wat zijn de grootste veranderingen in je leven sinds je kleuren hoort?

Harbisson: ‘De manier waarop ik me kleed is veranderd. Vroeger droeg ik kleren die er goed uitzagen, vandaag draag ik outfits die goed klinken. Naar een kunstgalerij gaan is ook een totaal nieuwe ervaring geworden, ik kan nu naar een Picasso luisteren. En naar de supermarkt gaan is een fijne bezigheid geworden die je kunt vergelijken met naar een nachtclub gaan: er hangen overal verschillende melodieën. Vooral de gang met kuisproducten klinkt geweldig.’

Je job is die van spreker, overal ter wereld word je geboekt voor lezingen. Maar daarnaast ben je ook kunstenaar. Hoe gebruik je je nieuwe zintuig om te creëren?

Harbisson: ‘Als artiest vind ik het fijn om de relatie tussen kleur en geluid verder te onderzoeken. Zo geef ik geregeld ruimteconcerten: met de internetverbinding in mijn antenne log ik in op de livestream van Nasa en laat ik mensen meeluisteren naar de kleuren van de ruimte. Ook vind ik het interessant om speeches van bekende figuren als Martin Luther King of liedjes van sterren als Justin Bieber te vertalen naar kleurschilderijen.’

Heeft je antenne je al ooit in de problemen gebracht?

Harbisson: ‘Een paar jaar geleden, op een betoging in Barcelona, heeft de politie mijn webcam losgerukt van mijn antenne, omdat ze dacht dat ik aan het filmen was. En toen ik een paar jaar terug in Engeland mijn paspoort moest vernieuwen, heb ik maanden gediscussieerd met de Britse overheid omdat ze het dragen van elektronische apparatuur op je pasfoto verbiedt. Ik overtuigde hen er uiteindelijk van dat ik geen technologie droeg, maar mij identificeer als een cyborg en dus technologie bén.’

Je bent niet de enige die zich als cyborg identificeert. Richtte je daarom de Cyborg Foundation op?

Harbisson: ‘Mijn jeugdvriendin Moon Ribbas en ik hebben de Cyborg Foundation opgericht als platform voor iedereen die zichzelf als cyborg ziet of er meer over wil weten, omdat we merken dat almaar meer mensen technologie inzetten om hun natuurlijke capaciteiten te verbeteren. Kijk maar naar het succes van wearables: mensen vinden het niet meer vreemd om sensoren en elektronica zoals de smartwatch op hun lichaam te dragen. De ene gebruikt het als navigatietoestel, een ander om te sporten of stress te meten. De stap naar een implantaat is niet zo groot. Je merkt ook in ons taalgebruik dat mensen beginnen te begrijpen wat het betekent om een cyborg te zijn: vroeger zeiden we ‘de batterij van mijn telefoon loopt leeg’. Vandaag zeggen we ‘ik heb geen batterij meer’. We praten al over technologie alsof we technologie zijn.’

Als ik het zo hoor, geloof jij dat cyborgoperaties tegen het einde van de eeuw een normale zaak zijn.

Harbisson: ‘Ik denk inderdaad dat steeds minder mensen het griezelig zullen vinden om technologie te laten versmelten met hun lichaam. Ik merk ook dat mensen geboren in de eenentwintigste eeuw het al veel normaler vinden wat ik allemaal vertel. Vind je het bijvoorbeeld niet gek dat een auto sensoren heeft waarmee hij de afstand tot een andere wagen kan voelen, maar jij dat niet kunt? Ik vind het vreemd dat we maar apps en software blijven ontwikkelen om de wereld rond ons efficiënter te maken, terwijl we die ook voor ons eigen lichaam zouden kunnen maken. Waarom ontwikkelen we geen betere ogen, zodat we ’s nachts beter kunnen zien en niet langer elektriciteit en centen moeten verspillen aan verlichting en miljarden lampen? Iedereen zou zich een beetje gehandicapt moeten voelen omdat hij nachtblind is. Ik weet het, veel mensen associëren het woord ‘cyborg’ nog met robots als Terminator. Zelf voel ik mij met mijn antenne net meer verbonden met dieren en de natuur.’