Veelzijdig kunstenaar Isamu Noguchi: de man die niet van nuttig hield

Voor het eerst in 20 jaar blikt een overzichtstentoonstelling in Keulen terug op het oeuvre van de Amerikaans-Japanse beeldhouwer en designer Isamu Noguchi, bij ons bekend als de ontwerper van de iconische Akari-lampen. Drie kenners zetten de veelzijdige kunstenaar in de kijker.

Gedreven door een onstilbare nieuwsgierigheid ging hij zijn hele leven lang op zoek naar nieuwe manieren om zichzelf aan de wereld te tonen. Isamu Noguchi (1904-1988) was afwisselend beeldhouwer, ontwerper – van onder andere de bekende Coffee Table uit 1944, uitgegeven door Herman Miller en Vitra – landschapskunstenaar, maar ook kostuum- en decorontwerper – onder andere voor de legendarische choreografe Martha Graham, met wie hij verscheidene decennia samenwerkte. ‘Vanaf het begin spraken Isamu Noguchi en ik met elkaar zonder dat er woorden aan te pas kwamen’, zei zij ooit. ‘Ons werk samen was misschien geïnspireerd door mythen, legenden of gedichten, maar hij slaagde er altijd in een soort schoonheid naar voren te brengen die mij vreemd was, alsof hij uit een andere wereld kwam.’ Een vreemde wereld die zijn leven lang gevormd is door zijn dubbele Amerikaanse en Japanse identiteit.

Veel van zijn realisaties zijn te bezichtigen in musea in de Verenigde Staten, waar hij een grotere bekendheid geniet dan in Europa. Maar ook buiten de museummuren kun je genieten van zijn werken: tuinen, monumenten en speelplaatsen van zijn hand – pure en contemplatieve creaties – zijn in openlucht te zien in New York, Tokio, Munchen, Jeruzalem en Parijs.

Noguchi had een onstilbare reishonger en was een wereldburger en een overtuigd modernist. Hij had een afkeer van hokjesdenken, dat staat namelijk de verbeelding in de weg. ‘ To be hybrid is to be the future’, was zijn credo.

Rita Kersting, curator van de Noguchi-expo

Na Londen en voor Lille houdt de reizende expositie die gewijd is aan Isamu Noguchi gedurende vier maanden halt in Keulen. Het is de eerste keer in twintig jaar dat een overzichtstentoonstelling van een dergelijke omvang aan de ontwerper gewijd wordt in Europa. ‘In het begin van de jaren 2000 was het nog moeilijk om het publiek te laten inzien dat Noguchi geen ontwerper was in de strikte zin van het woord’, meent Rita Kersting, curator en adjunct-directeur van het Museum Ludwig in Keulen. ‘Hij hield niet van de conventionele benadering van een object als iets decoratiefs of nuttigs. Voor hem maakte design integraal deel uit van een totaaloeuvre dat voortdurend bruggen maakt naar andere disciplines.’

Met meer dan 150 tentoongestelde stukken, waarvan het merendeel beeldhouwwerken, wil de expo verschillende facetten van de kunstenaar onder de aandacht brengen. Noguchi, die in 1904 in Los Angeles werd geboren, stond zijn hele leven onder invloed van twee tegengestelde culturen. ‘Zijn Japanse vader liet zijn Amerikaanse moeder in de steek toen ze nog zwanger was, en zij bracht de kleine Isamu alleen groot. Hij voelde zich vaak een vreemdeling in zowel de Verenigde Staten als Japan. Maar tegelijk verdiepte hij zich in de culturele en politieke geschiedenis van beide landen, waar hij de meeste tijd doorbracht. Hij had een voorliefde voor traditionele Japanse tuinen en voor de terracotta figuurtjes die van de derde tot de zesde eeuw een belangrijke rol speelden in de Japanse begrafeniscultuur. Thema’s als identiteit en discriminatie keren voortdurend terug in zijn werk. Tegelijk besefte hij dat hij als buitenstaander een unieke positie bekleedde waarmee hij creatief aan de slag kon.’

Noguchi heeft zijn hele leven lang gereisd, met een open blik op zoek naar nieuwe indrukken. In 1927 trok hij op 23-jarige leeftijd naar Europa dankzij een Guggenheim-beurs die hij had gekregen. ‘Hij belandde in Parijs, waar de Roemeense beeldhouwer Constantin Brancusi hem onder zijn hoede nam. Die leerde hem hoe belangrijk het is om veel aandacht te schenken aan de materialen, aan het hout en de steen waarmee je werkt, maar ook om zijn blik te verruimen: beeldhouwen is niet alleen het maken van een sculptuur op zich, maar staat in wisselwerking met de omgeving waarin je het plaatst.’ Een andere persoon die volgens Rita Kersting Noguchi sterk beïnvloed heeft, is de Amerikaanse ingenieur en uitvinder Richard Buckminster Fuller (1895-1983), die hem ‘zijn geloof in nieuwe materialen, in ecologie en in de vooruitgang van de wetenschap en de ruimte’ bijbracht. Samen werken ze in de jaren dertig aan de Dymaxion, een futuristische wagen, een project dat echter nooit afgewerkt zou worden. Maar de prototypen geven wel een goed beeld van wat het resultaat van het concept had kunnen worden: een gemotoriseerde sculptuur.

Pierre Romanet, verdeler van de Akari-lampen

De bekende papieren Akari-lampen, ontworpen door Noguchi en sinds 1951 ononderbroken gemaakt door het Japanse atelier Ozeki, hebben veel weg van fragiele, lichtgevende sculpturen. Ze zijn geïnspireerd op oude Japanse lantaarns en waren in het begin van de jaren 90 nagenoeg onvindbaar in Europa. Pierre Romanet, toen net afgestudeerd aan de Parijse kunstacademie Ecole Boulle, besliste om ze opnieuw uit te brengen, twee jaar na het overlijden van Noguchi. ‘Het internet bestond nog niet’, vertelt Romanet, ondertussen directeur van de Parijse designwinkel Sentou. ‘Ik schreef op goed geluk een brief naar de Noguchi Foundation in New York.’

Maanden gingen voorbij zonder antwoord, tot er op een dag een elegante dame de winkel binnenstapte. ‘Het was Priscilla Morgan, de laatste levensgezellin van Noguchi. Parijs was belangrijk voor haar, niet alleen uit commerciële overwegingen, maar omdat ze er Noguchi ontmoet had in de jaren vijftig. Ze nodigde me vervolgens uit in Manhattan, om in het appartement van de meester te bespreken hoe we konden samenwerken. We kwamen tot een akkoord en zij bracht Ozeki, de exclusieve producent van de Akari-lampen, op de hoogte. Ozeki en de Foundation gaven hun fiat en de bal ging aan het rollen.’ Enkele maanden na de ondertekening van het contract maakten de lichtsculpturen een comeback in de Parijse winkels. Interieurarchitecten en -tijdschriften waren er meteen weg van. Het zou echter nog vier jaar duren vooraleer Romanet, in overeenstemming met het contract, toegang kreeg tot het atelier van Ozeki in Gifu, in de buurt van de grootstad Nagoya.

‘Het gebouw oogde bijzonder avant-gardistisch’, vertelt Romanet. ‘Ik begreep meteen dat de voorliefde van mijnheer Ozeki voor Noguchi ook te maken had met de drang naar modernisme die ze deelden.’ Op de hoogste verdieping van het gebouw vervaardigen de ambachtsmannen de Akari-lampen met de hand. Eerst worden de bamboestokjes rond de originele houten ontwerpen getrokken om het geraamte te creëren dat de vorm van het object bepaalt. Washipapier wordt geknipt in stroken die passen bij de omvang en vorm van de lamp, en dan gelijmd op het ribbelplatform van bamboe. Nadat de lijm is opgedroogd, kan de houten vorm verwijderd worden.

Het duurt gemiddeld zes uur om een lamp te maken. ‘De plek lijkt op het atelier van een kunstenaar of op een tempel, er heerst absolute stilte. Ik ben er in dertig jaar tijd meer dan tien keer geweest en ervoer er telkens dezelfde emotie. Het productieproces, honderd procent natuurlijk en ambachtelijk, is gedurende zeventig jaar nooit veranderd. Men gebruikt nog steeds dezelfde werktuigen en de familie werkt nog met dezelfde leveranciers.’

Ondanks de vele namaaklampen die de markt overspoelen en voor een fractie van de prijs van die van Ozeki verkocht worden, zijn de originele versies nog steeds zeer in trek. De verklaring is simpel: ‘De kwaliteit van de materialen en de precieze afwerking maken het verschil’, legt Pierre Romanet uit. Met 140 verschillende modellen in zijn aanbod is Sentou de tweede grootste verkoper van Akari-lampen in de wereld, na de Foundation. De kwaliteit van het project verklaart dat succes, aldus de ondernemer. ‘Het werk van Noguchi is zo volmaakt, uniek in zijn genre. Behalve Ingo Maurer, misschien, en modeontwerper Issey Miyake, met wie hij de voorliefde voor het plooien deelde, is er niemand die in zijn voetsporen is kunnen treden.’

Giorgio Angeli, marmerbewerker in Toscane

Het zou een beeld uit een familiealbum kunnen zijn: je ziet Giorgio Angeli die samen aan een tafel zit met Isamu Noguchi. De foto dateert van de jaren 80, uit de tijd waarin de samenwerking tussen de Japanse kunstenaar en de Toscaanse beeldhouwer, gespecialiseerd in marmerbewerking, al een tijdje aan de gang was.

‘Ik heb Noguchi leren kennen in 1966, toen ik nog assistent was’, vertelt de Italiaan ons aan de telefoon vanuit zijn atelier in Querceta, een gemeente in de buurt van Carrara. ‘In 1972, ik was toen 24 of 25 jaar, heb ik mijn eigen atelier opgericht en heeft hij me goed geholpen, door me veel bestellingen toe te vertrouwen.’ De samenwerking zou blijven duren tot aan de dood van de maestro in 1988.

Het duo had zo zijn gewoonten. Elk jaar nam Noguchi gedurende vijftien dagen zijn intrek in de hangars van de marmerbewerker, die gelegen zijn te midden van olijfbomen aan de voet van de Apuaanse Alpen, die bekendstaan om de marmerwinning. Vooraf stuurde hij zijn schetsen, notities, maquettes en verzoeken in verband met de materialen die hij wilde gebruiken. ‘Hij was zeer precies in zijn richtlijnen, veeleisend ook, en hij had een grote kennis van marmer, hoewel hij in Japan de gewoonte had om met graniet te werken. Hij had de reputatie autoritair te zijn, maar ik had daar geen probleem mee omdat ik exact begreep wat hij wilde. Wanneer hij hier was, werkte hij soms zeer hard, van ’s ochtends tot ’s avonds, met een marmerrasp of een pneumatische hamer, zoals elke andere werkman. Na de werkdag aten we samen en bleef hij in het huis slapen.’ Van de veertig beeldhouwwerken van Noguchi waar Angeli zijn medewerking aan verleende, steekt er voor de Italiaan één sculptuur bovenuit: Slide Mantra. De cilindervormige sculptuur, geïnspireerd op de vorm van een glijbaan, werd geselecteerd om de Verenigde Staten te vertegenwoordigen op de Biënnale van Venetië in 1986. Het werk werd uitgehouwen uit een blok van 120 ton ruwe marmer, de structuur werd in zeven delen met een vrachtwagen getransporteerd, ter plaatse in een boot over het Canal Grande vervoerd en met een kraan in het Amerikaanse paviljoen geplaatst. Het is vandaag te bezichtigen in een openbaar park in Miami, waar kinderen het dankzij de gladheid van het marmer als glijbaan gebruiken. Een bijzondere manier om hen op jonge leeftijd te laten kennismaken met hedendaagse kunst.

Isamu Noguchi, van 26 maart tot 31 juli 2022 in het Museum Ludwig, Heinrich-Böll-Platz, Keulen. museum-ludwig.de