Ophef in de designwereld: ‘De iconische architect Le Corbusier was extreem-rechts’

In Frankrijk is er nogal wat te doen rond de iconische architect Le Corbusier. Hij ligt zwaar onder vuur, want hij heulde met Mussolini, Stalin én Hitlers pion Pétain. Wie had gedacht dat dit icoon van de linkse avant-garde ooit zo rechts was?

Het is een verhaal met verschillende kapstokken. Vooreerst is er de verjaring van zijn overlijden, een halve eeuw terug. Naar aanleiding daarvan kreeg Corbu een grote overzichtsexpo in het Parijse Centre Pompidou, waar echter met geen woord werd gerept over zijn zwarte verleden. Maar drie recent verschenen boeken doen dat wel en zorgen zo voor bijzonder veel heibel onder de talrijke bewonderaars van Frans-Zwitserse moderne architect en stedenbouwkundige Le Corbusier (1887-1965), geboren als Charles-Édouard Jeanneret-Gris.

Geheel logisch: iedereen dacht tot voor kort dat Le Corbusier gewoon door en door progressief en -dus- links was. Maar recente publicaties en het vrijgeven van archiefmateriaal gooien flink wat roet in zijn erfenis, want blijkbaar ging hij solliciteren bij Mussolini, Stalin en Pétain. Hij vestigde zich trouwens tijdens de oorlogsjaren in Vichy, en publiceerde voor de wereldbrand bij extreem rechtse, fascistische uitgeverijen. Sommige auteurs, zoals architect Marc Perelman, stellen zelfs dat zijn oeuvre grotendeels fascistisch geïnspireerd is.

Zelfs zijn Modulor systeem, ontwikkeld in 1943, met de mens als maat, en de Cité Radieuse zouden in dit plaatje passen. Begin jaren ’20 wilde hij trouwens het historische hart van Parijs slopen, nu is dat een onvoorstelbaar idee. Was hij dan een fascist? Het is een feit dat deze publicaties een heel ander licht werpen op het ongenaakbare architectuuridool Le Corbusier.

Rechtse uitgevers

Zelfs de gematigde François Chaslin bleek verrast: “Het verwondert ons allen, omdat de naoorlogse hedendaagse architectuur steeds in het linkse kamp thuishoorde, nogal wat architecten waren zelfs communist. Maar over Le Corbusier hoorden we al geruime tijd geruchten, waarover niemand openlijk wilde spreken. Er werd ook lang geen onderzoek naar gevoerd. Alleen wisten we dat hij boeken had uitgegeven bij fascistische uitgevers waar ook racisten publiceerden over bijvoorbeeld de scheiding der rassen. Vergeet niet dat Frankrijk altijd al op een aparte manier omgaat met zijn oorlogsverleden. Heel lang deed men alsof het land door de Duitsers werd bezet, maar men verzweeg dat het voor een groot deel met hen heeft gecollaboreerd.”

Het geval Le Corbusier is behoorlijk pijnlijk, want hij ging eerst Mussolini opvrijen, trok daarna naar Stalin om zich vervolgens te vestigen te Vichy bij de marionet van Hitler: Pétain. Allemaal in de hoop om een carrière te kunnen maken zoals nazi architect Albert Speer. Maar toch noemt Chaslin hem geen fascist, wat andere Franse auteurs wel doen: “Ik zou hem geen fascist noemen in de huidige betekenis van het woord dat meer beladen is dan toen. In ’25 had het een andere betekenis, toen Mussolini opkwam werd het niet aan misdaad gelinkt. Corbusier had sympathie voor deze revolutionaire beweging die weliswaar dictatoriaal was. Maar dat waren toen zowel links als rechts. Hij was ook zelf nogal dictatoriaal, zoals veel stedenbouwkundigen toen en nu. Het idee van het opruimen en de tabula rasa van wat zij de chaos noemen, zat er in. Het autoritaire van het moderne urbanisme is manifest. Hij was een van de uitvinders van de totalitaire stedenbouw en er zijn nog veel stedenbouwkundigen die thuishoren in zijn school.”

Sloop van Parijs

“Tussen 1922 en 1925 ontwikkelde hij het Plan Voisin voor Parijs dat voorzag in de sloop van bijna het volledige historische centrum en vervangen door wolkenkrabbers en parken. Dat is totalitair en beestachtig, moet je erkennen, maar je moet je ook onderdompelen in de mentaliteit van een tijdperk. De cultus, de bewondering en het respect voor de oude steden bestond toen amper, enkel bij een handvol historici en schrijvers,” aldus Chaslin.

Velen, kunstenaars, vormgevers en architecten hadden toen vrij radicale, totalitaire dromen, zowel links als rechts. Ze dachten allen aan een soort culturele tabula rasa waarbij schoonschip werd gemaakt met het verleden. Enkele gingen natuurlijk nog een stap verder en deelden de maatschappij ook sociaal helemaal op. Sommigen menen nu ook dat zijn idee van de Cité Radieuse, waarvan hij het concept in de jaren dertig uitwerkte, en waarbij ordening zo belangrijk was, een project van “eugenese” was, de rasveredeling.

Chaslin meent dat dit te sterk is: “Het “eugenisme” werd ontwikkeld door de fysioloog Alexis Carrel. Het idee van de rasveredeling was voor de oorlog populair bij veel mensen en had nog niet die criminele bijklank die er kwam door de oorlog. We moeten dus opletten voor anachronismen. De Cité Radieuse is het ideaal van twee dingen: de oude vervallen steden verlaten, die onhygiënisch waren en de mensen in een soort dorpen te laten wonen, niet opgedeeld volgens klassen. Vergelijk het met een pakketboot met verschillende klassen. Dit “eugenisme” noemen is te sterk.”

Hitler

In zijn correspondentie zou hij ook gedweept hebben met Hitler. “Het gaat om privé-correspondentie met zijn moeder die zeer autoritair en rechts was,” stipt François Chaslin aan, “Deze correspondentie geeft natuurlijk wel deels zijn politieke ideeën weer. Het is precies deze correspondentie die drie jaar geleden werd vrijgegeven die een ander licht op hem werpt, vandaar al die recente publicaties. Maar het zijn soms weinig meer dan pistes, geen bewijzen.

Over Hitler schreef hij maar een drietal maal. Hij schreef dat Hitler inderdaad Europa zou kunnen herorganiseren. Maar in een ander brief schreef hij dat Hitler minderwaardig was en begreep hij niet hoe de Duitsers zich door zo iemand konden laten verleiden. Het fascistische milieu waarin hij verkeerde was eerder anti-Duits en pro-Mussolini, hij was immers een Zwitser. Hij bekritiseerde trouwens ook verschillende malen de racistische politiek van de Duitsers.”

Sommigen noemen hem ook een antisemiet, maar hij was in die tijd lang niet de enige, noch in rechts of linkse kamp, die er dergelijke ideeën op na hield, wat we te gemakkelijk vergeten. Chaslin relativeert dit trouwens en wijst er meteen ook op dat velen het vel van Le Corbusier willen, uit linkse én rechtse hoek, tot in India toe, waar ze hem blijkbaar ook niet zo waarderen.

Messias

Het is toch allemaal best verrassend, want hier was bijna iedereen onder de indruk van zijn grote invloed en kunnen. Meer zelfs, Corbu werd en wordt vermoedelijk nog steeds verafgood. En ook daar heeft hij weer persoonlijk mee te maken, want blijkbaar werkte hij zelf aan zijn grote mythe, aldus Chaslin die er op wijst dat hij zich een soort Christus waande. Zelfs als kind gedroeg hij zich als een profeet en liet zich door zijn klasgenoten de “messias” noemen.

En tenslotte heeft hij ook al wie hem wat heeft aangeleerd, van literatuur tot schilderkunst en bouwkunst, later in de grond geboord. Hij had duidelijk een enorm ego en sleutelde graag aan zijn biografie om al die vooroorlogse feiten weg te gommen en om zichzelf te verheerlijken. Nu we dit weten zullen we hem nooit meer op dezelfde wijze zien als vroeger en zal hij ook bij velen een beetje van zijn voetstuk vallen. Wat ook nodig is, aldus Chaslin. We gaan niet alleen de figuur anders bekijken, maar onrechtstreeks ook zijn gehele oeuvre met zijn ideeën en ontwerpen. Wat niet wegneemt dat hij heel interessant en belangrijk zal blijven. (PS)