Wordt 2025 het jaar van de eerste vrouwelijke Vlaamse Bouwmeester? ‘Ook binnen de architectuur bestaat er een male gaze’

Nu de zoektocht naar een nieuwe Vlaamse Bouwmeester opstart, dringt een vraag zich op: hoe komt het dat in een kwarteeuw tijd nooit een vrouw deze rol heeft ingevuld? En zou een vrouwelijke aanpak onze dorpen en steden ook fundamenteel veranderen?

Bob Van Reeth, Marcel Smets, Peter Swinnen, Stefan Devoldere, Leo Van Broeck, Erik Wieërs. In de 26-jarige geschiedenis van de Vlaamse Bouwmeester valt het op dat de uitverkoren architecten stuk voor stuk mannen waren. In een tijdsgeest waarin er steeds meer aandacht is voor diverse profielen in topposities, dringt een vraag zich op: moet de volgende Bouwmeester een vrouw worden?

‘Kortweg: ja’, knikt Evelien Pieters. Ze richtte enkele jaren geleden het Platform voor Architectuur & Feminisme (PAF) op om open gesprekken aan te gaan met mensen uit de sector over (het gebrek aan) inclusiviteit. ‘Het is belangrijk om in onze samenleving diverse stemmen gerepresenteerd te zien. Er heerst namelijk nog steeds een stereotiep en masculien beeld van “de architect”, terwijl in realiteit al enkele tientallen jaren de helft van de architectuurstudenten vrouw is, en bij de geregistreerde architecten vrouwen zelfs in de meerderheid zijn tot 35 jaar.’

Ook bij onze noorderburen is de line-up van Rijksbouwmeesters bezwaarlijk divers te noemen. Sinds de eerste Architect des Konings in 1806 is er welgeteld één vrouw geweest die de positie mocht invullen. Tussen 2008 en 2011 was Liesbeth van der Pol Nederlands eerste (en enige) vrouwelijke Rijksbouwmeester. ‘Het zijn ongeschreven wetten, die glazen plafonds, maar ze bestaan wel degelijk’, meent Van der Pol. ‘Ik zit inmiddels al veertig jaar in het vak en ik word nog steeds gevraagd of ik dan interieurarchitect ben of leuke winkelinrichtingen doe. Natuurlijk, ik ben heel succesvol en gelauwerd geweest: wie ben ik om daarover te klagen? Wel hierom: omdat we in de architectuur nog steeds niet voldoende inclusiviteit kennen als het gaat om de man-vrouwverhouding. Dat blijft iets om aan werken.’

Super(wo)man

Naast een headhunter, die op zoek zal gaan naar profielen die geschikt kunnen zijn voor de functie van Vlaams Bouwmeester, worden ook open kandidaturen aangemoedigd. Vanaf eind januari kunnen architecten solliciteren voor de functie, alvorens een uitvoerige selectieprocedure door te gaan. Onderzoek leert ons echter dat vrouwen niet altijd die stap durven te zetten. Een studie van LinkedIn uit 2018 toonde aan dat de kans 16 procent minder groot is dat een vrouw zich kandidaat stelt voor een job na het bekijken van een vacature dan mannen. Vrouwen solliciteren überhaupt op 20 procent minder banen dan mannen.

‘Verschillende onderzoeken geven aan dat vrouwen sneller het gevoel hebben dat ze niet in aanmerking komen voor een job als ze niet alle vakjes kunnen afvinken’, bevestigt Evelien Pieters van PAF. ‘Terwijl mannen sneller bij zeven van de tien gevraagde eigenschappen zullen denken: ik ben misschien wel een geschikte kandidaat.’

De vacature voor Bouwmeester is bovendien best lijvig. ‘Het lijkt alsof er een soort superman of -vrouw gezocht wordt’, knikken Tania Hertveld en Marie Swyzen. Ze werken respectievelijk als teamverantwoordelijke en projectbegeleider bij het Team Vlaams Bouwmeester. ‘Terwijl: het is eigenlijk een functie die je echt wel zelf kunt vormgeven. Tot nu toe heeft elke Bouwmeester eigen accenten gelegd. Bovendien word je ondersteund door een team van vijftien mensen met veel kennis en ervaring. Er heerst ook heel erg het beeld van de zichtbare Bouwmeester, de tafelspringer die als persoon vaak in de media moet komen, maar dat hoeft helemaal niet.’

Ook naar een goede work-life balance wordt gekeken, vertellen de teamleden van de huidige Bouwmeester. ‘Of we nu rekening moeten houden met medische ingrepen, tijd voor het gezin of andere professionele verplichtingen: de tijdsbesteding van de Bouwmeester is flexibel.’

Dat vrouwen vaak onzekerder zijn over hun kunnen, merkt ook ex-Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol op. ‘Ik train heel veel vrouwen in het maken van presentaties. Ze hebben de neiging om struikelend binnen te komen, zichzelf te verontschuldigen omdat het nog beter kon. De meeste mannen komen gewoon vol zelfvertrouwen binnen. (lacht) Het is aan mijn generatie om jonge mensen daarin te trainen: geloof in wat je kunt en wie je bent. Anderzijds zou het misschien ook wel goed zijn als er meer weifelende meningen op het toneel zouden komen. Als maatschappij zijn we gebaat bij meer community thinking, iets waar vrouwen doorgaans sterker in zijn. Laat de twijfel eens toe, laat de volgende Bouwmeester eens wat vaker een vraagteken zetten na een zin.’

Genderneutrale criteria

Ook voormalig Bouwmeester Leo Van Broeck kijkt uit naar wat een eerste vrouw in die positie zou verwezenlijken, maar hij benadrukt dat hij geen voorstander is van quota. ‘Als we streven naar een genderneutrale maatschappij, zou gender eigenlijk geen rol mogen spelen in een aanwerving en moet er gekozen worden voor de persoon die de selectieprocedure het best doorkomt. In een operatiezaal laat je ook enkel de beste chirurgen binnen. Maar ik weet niet of de testen en aanwervingscriteria voor dergelijke topjobs ondertussen al voldoende genderneutraal zijn.’

‘De bouwwereld is lang een mannenbastion geweest’, gaat hij verder. ‘Die mannelijke dominantie krijg je niet weggekleurd op één of twee generaties tijd. Toch weten we dat het alleen maar een verrijking is als er meer diverse stemmen in architectuur aan bod komen. Denk aan Charlotte Perriand, Lina Bo Bardi of Zaha Hadid. In mijn eigen architectenbureau heeft Oana Bogdan alle aandelen overgenomen en zetelt ze nu in verschillende commissies en in het Vlaams Architectuurinstituut.’

Lees ook: Voormalig Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck: ‘We participeren onze manier van leven kapot’

Bij een functie als die van de Bouwmeester, of het nu een man of vrouw wordt, moeten we in de eerste plaats professionaliteit verwachten, stelt Van Broeck. ‘De grootste uitdaging blijft dat onze ruimtelijke ordening te weinig rekening houdt met kwetsbare mensen en met het milieu. Architectuur mag niet enkel draaien om kunst en cultuur, als de wereld intussen vergaat, de wachtlijsten voor sociale woningen steeds groter worden, en we plaatsen tekortkomen om vluchtelingen onderdak te bieden. Wat we nodig hebben is een menselijke Bouwmeester.’

Meer vrouw op straat

De laatste jaren toonden verschillende onderzoeken aan hoe de wereld nog steeds grotendeels op mannen is afgestemd. Een exemplarisch weetje: vrouwen hebben 47 procent meer kans om gewond te raken bij een auto-ongeluk, omdat airbags op maat van de gemiddelde man ontworpen zijn. Nog eentje: het Rode Kruis introduceerde de eerste vrouwelijke reanimatiepop in… 2024. Bestaat er ook binnen de architectuur iets als de zogenaamde male gaze?

Absoluut, meent architect Apolline Vrancken, die als onderzoeker aan de ULB research doet naar de impact van feministische architectuur. ‘Het begint op symbolisch niveau: denk aan het percentage straatnamen of openbare kunstwerken die gemaakt werden door vrouwelijke kunstenaars. Maar ook de manier waarop vrouwen en mannen de stad ervaren, verschilt sterk. Kijk maar eens naar parken: overdag zijn ze vaak gemengde ruimtes, maar tijdens de avond of nacht voelen vrouwen zich er veel minder veilig.’

‘Ook wat betreft personen met beperkte mobiliteit – wat niet enkel betekent dat je in een rolstoel zit, maar ook als je een kinderwagen duwt, kinderen of ouderen begeleidt – zien we dat steden hier slechter op voorzien zijn. Het zijn nog steeds vooral vrouwen die deze taken op zich nemen, wat de stad veel minder comfortabel voor hen maakt. Vooruitgang in de stadsbouw wordt vaak belemmerd door de zeer mannelijke aard van het vak en de overtuiging bij veel architecten dat ze progressief en universeel zijn, terwijl ze geen rekening houden met specifieke behoeften.’

Een geslaagd project noemt Vrancken het Louis Moricharplein in Sint-Gillis, waar er naast een nieuw skatepark en sportveld ook een groot grasveld komt waar men kan picknicken en rusten. ‘Deze indeling zorgt ervoor dat de balspelen de picknickers niet storen en biedt een plek waar, vooral voor vrouwen, de drempel lager ligt om zich in een skatepark te begeven. De mix van mannelijke en vrouwelijke gebruikers creëert een gevoel van veiligheid en legitimiteit om de ruimte te gebruiken.’

Voor Evelien Pieters van PAF zou de volgende Bouwmeester, meer nog dan een vrouw, iemand mogen zijn met een feministische kijk op de architectuurpraktijk. ‘Of met andere woorden: iemand die zich bewust is van de sociale onevenwichten in wat we ontwerpen. Feminisme in architectuur betekent voor mij vanuit zorgzaamheid, verbinding en verantwoordelijkheid werken aan een sociaal rechtvaardige omgeving. Er zijn gelukkig al belangrijke verschuivingen bezig. Zo heeft de huidige Vlaamse Bouwmeester Erik Wieërs het veel over collectief wonen, en hoe het delen van ruimte kan bijdragen aan een inclusieve samenleving.’

Tania Hertveld en Marie Swyzen vinden het belangrijk om aan te geven dat mogelijke blinde vlekken ook worden opgevangen door het team achter de Bouwmeester. ‘Het is vooral belangrijk dat een Bouwmeester graag samenwerkt en niet alleen de eigen ideeën uitwerkt’, klinkt het. Daarnaast is het hebben van een ruime blik nu eenmaal inherent aan de positie. ‘Als je de publieke ruimte vormgeeft, is het de taak van de Bouwmeester om aandacht te vragen voor álle gebruikers: jongeren, ouderen, mensen met alle mogelijke beperkingen en achtergronden.’

Meer meesters?

Een andere vraag die her en der wordt geopperd, is of het hele model van de Bouwmeester misschien eens in vraag gesteld moet worden. Past één bepalende leidersfiguur nog anno 2025? ‘Een voorstel zou een collectief kunnen zijn, samengesteld uit vertegenwoordigers van verschillende organisaties en administraties’, suggereert Vrancken. ‘Eén persoon vinden met al deze kwalificaties en competenties is vrijwel onmogelijk. We zouden ook kunnen denken aan een co-voorzitterschap met een man en een vrouw. Of, nog beter, een horizontaal model waarin de Vlaamse Bouwmeester en het bijbehorende team werken volgens een principe van gedeeld bestuur, waarbij beslissingen in consensus worden genomen.’

Nu de functie van Vlaams Bouwmeester binnenkort vacant is, willen Tania Hertveld en Marie Swyzen zo veel mogelijk verschillende experten warm maken om te kandideren. ‘Het gaat daarbij niet alleen over mannen en vrouwen, maar ook over mensen met een migratieachtergrond, andere genderidentiteit en over jongere profielen. Je wilt de maatschappij weerspiegeld zien in de kandidaten voor belangrijke posities als deze.’

‘Het is belangrijk dat we een mogelijke eerste vrouwelijke Bouwmeester niet de hele tijd aanspreken op het feit dat ze een vrouw is en haar niet in een voorbeeldrol duwen’, besluiten ze.

Het is een buitengewone positie die je mag innemen, motiveert Liesbeth van der Pol tot slot. ‘Behalve een grote eer is het ook een noodzaak, één waar jij kleur aan mag geven. Elke tijd heeft zijn specifieke Bouwmeester nodig. We moeten langzaam maar zeker die laatste barrières slechten. De komende tien jaar zullen we daarom vrouwen moeten voortrekken. Dat zal niet alleen de bouw, maar ook de maatschappij goed doen.’

Wat doet de Vlaams Bouwmeester?
In 1998 riep minister Wivina Demeester de positie in het leven. Sindsdien stelt de Vlaamse Regering elke vijf jaar een nieuwe Bouwmeester aan na een rigoureuze selectieprocedure. ‘De Bouwmeester adviseert overheden op het vlak van architecturale en ruimtelijke kwaliteit, landschap en infrastructuur’, leggen Tania Hertveld en Marie Swyzen van het Team Vlaams Bouwmeester uit. ‘Bij het aantreden benoemt die in een ambitienota de thema’s waarrond zal worden gewerkt: scholen, sportinfrastructuur, sociale woningen… De taak van de Bouwmeester bestaat erin ruimtelijke thema’s onder de aandacht te brengen en ontwerpers te selecteren voor concrete publieke projecten.’
Meer weten over hoe je je kandidaat kunt stellen voor het volgend Vlaams Bouwmeesterschap? vlaamsbouwmeester.be, werkenvoorvlaanderen.be

Lees ook: Op vrouwen kun je bouwen: vanwaar die genderongelijkheid in de architectuur?