Architect Shigeru Ban, een kartonnen Moeder Teresa? ‘Ik denk niet dat ik met mijn ideeën al veel volgelingen heb’

De Japanse architect Shigeru Ban maakte al indrukwekkende kartonnen noodgebouwen na aardbevingen of humanitaire rampen. Maar het genie bouwt ook voor privéklanten of vastgoed-ontwikkelaars, zoals op het Antwerpse Zuid.

Zaha Hadid werd de eerste tien jaar van haar carrière ‘The Paper Architect’ genoemd. Puur omdat haar vroegste ontwerpen de tekentafel nooit verlieten. Als iemand dat ‘papieren etiket’ echt verdient, is het wel Shigeru Ban: de Japanner is de eerste architect ter wereld die gebouwen ontwierp in karton. Woningen natuurlijk, maar ook kerken, paviljoenen en vluchtelingenkampen.

Goedkoper en ecologischer kan haast niet. Dus vraagt een mens zich af waarom er niet meer mensen mee bouwen. Zeker omdat zijn basismateriaal – holle kartonbuizen – waterbestendig en constructief heel sterk is. ‘Veel sterker dan ik aanvankelijk dacht’, geeft Shigeru Ban toe aan de telefoon. ‘In 1986 gebruikte ik voor het eerst karton bij een scenografie van een Alvar Aalto-tentoonstelling. Hout, het fetisjmateriaal van Aalto, was te duur. Dus koos ik voor karton: goedkoper én qua look vrij gelijkend. Het was het begin van een lang avontuur.’

De eerste keer dat hij een volledig gebouw in karton bedacht, was in 1995. Een vreselijke aardbeving had de Japanse stad Kobe compleet verwoest. 210.000 mensen waren op slag dakloos. Shigeru Ban ontwierp noodwoningen, gemaakt van kartonnen buizen, rustend op een fundering van lege bierkratten. ‘Omdat de kerk ook verwoest was door de aardbeving, wou ik in Kobe een kartonnen gebedshuis bouwen. Maar de burgemeester verklaarde me gek: zijn oude stad was grotendeels afgebrand, een papieren constructie vond hij niet bepaald een goed idee. Toch kon ik hem overtuigen. In vijf weken tijd stond de kerk er, dankzij vrijwilligers. Het gebouw was bedoeld als tijdelijke oplossing, maar bleef uiteindelijk tien jaar staan. Omdat de mensen er zo van hielden. De kerk werd in 2005 afgebroken, omdat ze na een humanitaire ramp in Taiwan ook een noodkerk nodig hadden. De materialen zijn gewoon verscheept. In Taiwan staat het gebouw er nog altijd, als permanente oplossing.’

Comfort als basisrecht

Misschien is dat wel de grootste verdienste van de Japanse architect, die in 2014 de Pritzkerprijs won: zijn werk bewijst dat goede architectuur, hoe tijdelijk bedoeld ook, permanent kan worden. ‘Zolang de mensen ervan houden, kan iets blijven bestaan’, zegt Shigeru Ban. ‘Het omgekeerde geldt ook: een gloednieuw betonnen flatgebouw kan zeer tijdelijk zijn, als het slechte architectuur is. Want dan zal niemand er graag in wonen. Comfort en schoonheid zijn altijd mijn eerste bezorgdheid voor elk project. Energieneutraal of passief bouwen interesseert me bijvoorbeeld niet: het is een commercieel uitgemolken begrip. Als je comfort serieus neemt, wordt wonen vanzelf duurzaam, omdat je rekening houdt met parameters als licht, verluchting en inplanting.’

‘Ook als ik noodwoningen ontwerp, moeten ze in de eerste plaats menswaardig en comfortabel zijn. Ik was bijvoorbeeld geschokt toen ik in 1994 na de genocide in Rwanda de vluchtelingenkampen van de Verenigde Naties bezocht: de povere tenten waren gemaakt van blauw plastic. De mensen die het kamp hadden opgezet, gaven helemaal niet om de privacy of het comfort van de vluchtelingen. Terwijl dat toch een basisrecht is.’ Dus bouwde de architect er een reeks kartonnen noodwoningen. Vanaf de late jaren negentig werd Shigeru Ban bijna systematisch ingeschakeld bij een humanitaire of natuurramp.

Ook na de aardbeving in het Italiaanse L’Aquila (2009) was hij snel ter plekke om de slachtoffers te helpen. ‘L’Aquila was bekend om zijn muziekscene. Maar door de beving trokken de muzikanten weg. Dankzij de G8-top, die daar in de zomer plaatsvindt, haalden wij 500.000 euro bijeen om een kartonnen concertzaal te bouwen.’

Centre pomidou

Ondanks zijn wereldwijde interventies, van Christchurch (Nieuw-Zeeland) tot Haïti of Kirinda (Sri Lanka), is Shigeru Ban geen kartonnen ambulancier, die alleen humanitaire hulp levert in de vorm van papieren noodarchitectuur. Zijn kantoor bouwt wel degelijk ook villa’s, museumgebouwen of paviljoenen.

Noemenswaardig is bijvoorbeeld zijn paviljoen voor de Wereldexpo in Duitsland in 2000. Terwijl alle andere landen een enorme afvalberg achterlieten bij de afbraak van hun tijdelijk paviljoen, was Shigeru Bans papieren constructie volledig recycleerbaar. Een statement vanjewelste: het Japanse paviljoen met zijn koepel van ‘gevlochten kartonbuizen’ liet geen enkel spoor na in Hannover.

De dakstructuur van het paviljoen, geïnspireerd op een gevlochten Chinees hoofddeksel, was ook de aanleiding voor zijn – tot nu toe – bekendste gebouw in Europa: het Centre Pompidou in het Franse Metz (2010). Geen kartonnen shelter, wel een organische, houten ‘schelp voor de kunsten.’ Al kwam er in de marge wel degelijk karton aan te pas. ‘Omdat we geen geld hadden om kantoorruimte te huren in Parijs tijdens de bouw, maakten we een tijdelijke ontwerpstudio van karton op het dak van het Centre Pompidou. Zes jaar bleef die daar staan, gratis en voor niets.’

Starchitects

Vóór Shigeru Ban zelf de Pritzker Prize won, zetelde hij drie jaar in de jury voor ‘de Nobelprijs voor Architectuur’. ‘Die selectieprocedure was relatief simpel: we gingen gewoon het rijtje starchitects af en kozen elk jaar een andere: Richard Rogers, Jean Nouvel, noem maar op. Sociale projecten waren toen absoluut geen criterium. Ik was dan ook verbaasd dat ik de prijs kreeg in 2014: mijn architectuur is zo compleet anders qua insteek.’

In zijn TED Talk in 2013 was Shigeru Ban al opvallend scherp voor die generatie starchitects. Hij verweet regeringen, projectontwikkelaars en machthebbers graag architecten voor hun kar te spannen om monumenten te laten bouwen. ‘Ze gebruiken de naam van een toparchitect om hun macht te onderstrepen. Ik heb geen zin om de hele tijd architect te zijn voor mensen met geld. Ik voel me ook geroepen om voor de gewone mensen, zonder stem, te werken. Architecten zijn soms te veel bezig met werken voor geprivilegieerde mensen’, zei hij toen.

Toch doet hij het zelf ook. Voor luxemerk Hermès ontwierp hij in 2011 een kartonnen paviljoen met muren van geweven papierstroken. En champagnemerk Henri Giraud vroeg hem vorig jaar nog een kartonnen verpakking te bedenken voor zijn millésime 2008. Op grotere schaal werkt hij in de Antwerpse wijk Nieuw Zuid momenteel aan woonunits, in opdracht van vastgoedontwikkelaar Triple Living. ‘Veel ontwikkelaars zijn niet op zoek naar goede architectuur, maar naar groot profijt. Ik ben zeer kieskeurig: ik doe enkel projecten met bouwheren met wie het klikt. In Antwerpen was dat absoluut zo. Ze kenden mijn werk en zijn bezig met kwaliteitsvol wonen’, verdedigt hij zich.

Nieuw Zuid is niet zijn eerste ‘Belgische’ project. Voor de Vlaamse ondernemersfamilie Pringiers, actief in de rubberbandenbusiness, bouwde Shigeru Ban een residentiële villa in Sri Lanka. ‘Die familie ondersteunde mijn woonproject in Kirinda: een vissersdorp op Sri Lanka dat door de tsunami verwoest werd. Tijdens de reconstructie van de woningen leerde ik hen kennen’, zegt hij. ‘Het klikte en toen de vraag kwam om hun privéwoning te tekenen, was ik natuurlijk enthousiast. Ik ben ze trouwens dankbaar, want dankzij hen heb ik op Sri Lanka prachtige woningen kunnen bezoeken van Geoffrey Bawa en Tadao Ando: twee van mijn helden.’

(G)een grote droom

Shigeru Ban is op zijn zestigste intussen zelf een held geworden. Een soort kartonnen Moeder Teresa misschien? ‘Ik heb niet het gevoel dat ik met mijn ideeën over humanitaire architectuur al veel volgelingen heb. Je leert dit soort denkwijze niet op school. Je moet eerst een goede architect zijn, voor je in een rampgebied aan zinvolle architectuur kunt doen’, zegt hij.

Afgerond is zijn (humanitaire) missie allesbehalve. Want als de klimaatvoorspellingen kloppen, ziet het ernaar uit dat er binnen afzienbare tijd nieuwe golven van klimaatvluchtelingen in beweging zullen komen. Veel mensen zullen op de vlucht slaan voor droogte, overstromingen of warmte. Maakt die nakende crisis dat hij nog meer paraat staat dan vroeger? ‘Ik heb me weleens de vraag gesteld wat ik als architect kan betekenen in het licht van die klimaatissues. Maar ik heb geen idee. Ik ben niet bezig met zulke macroproblemen, puur omdat ze buiten mijn bereik liggen.’

Vindt hij dan niet dat er een boodschap van hoop in zijn werk zit? ‘Dat zijn te grote woorden. Ik wil gewoon de uitdagingen van vandaag een voor een helpen oplossen, niet die van morgen. Nogal pragmatisch misschien, maar ik wil reageren op concrete problemen. Als ik eerlijk ben: ik heb eigenlijk geen grote droom of ultieme hoop voor de toekomst. Of toch: ik wil nog graag eens een wijndomein ontwerpen. Ik drink zo graag een glas wijn.’

shigerubanarchitects.com