Architecte Dorte Mandrup streeft naar welzijn in 3D: ‘Een gebouw moet emoties oproepen’

Dorte Mandrup – een van ’s werelds meest inspirerende architecten – bouwt duurzaam, stijlvol en in harmonie met de omgeving. Dat bewijzen The Whale in Noorwegen en binnenkort het Exilmuseum in Berlijn. Maar de bijna 60-jarige Deense verliest haar hoofddoel niet uit het oog: het ultieme streven naar welzijn.

De Scandinavische stiptheid is geen verzinsel. Om 14u59 verschijnt Dorte Mandrup op mijn computerscherm voor een video-interview. Ze zit in haar lichtrijke kantoor met grote ramen, met een latte en een glas water binnen handbereik. Op de achtergrond zie ik een zwarte hond die zich goed thuis lijkt te voelen in deze werkomgeving. Onlangs werd de Deense geselecteerd voor het ontwerp van het Exilmuseum in Berlijn en ze liet daarmee gerenommeerde architectenbureaus als Nieto Sobejano (Madrid) en SANAA (Tokio) achter zich.

Na het binnenhalen van prestigeopdrachten als The Whale , een toekomstig observatiecentrum voor walvissen in de vorm van het zeezoogdier, en de Bestseller Tower, de controversiële toren waar het hoofdkwartier van kledinggigant Bestseller in het kleine Deense dorp Brande in ondergebracht zal worden, voegt het Deense architectenbureau daarmee een nieuw hoofdstuk toe aan zijn succesverhaal. Het motto van Mandrup, die niet bang is om platgetreden paden te verlaten, laat zich samenvatten in één zin: gebouwen ontwerpen die bijdragen tot het welzijn van de mens in een vorm die in harmonie is met de omgeving. ‘Het is een evenwichtsoefening tussen de plaats, de geschiedenis, de cultuur en de architect.’ Wanneer het gespecialiseerde tijdschrift Dezeen haar in 2018 opneemt in de lijst van de vijftig meest inspirerende vrouwelijke architecten, reageert ze meteen in een open brief: ‘Ik ben geen vrouwelijke architect. Ik ben architect.’ Het is 15 uur, het interview begint.

Naast architectuur heb je ook geneeskunde en kunsten gestudeerd. Welke invloed hebben die studies op je huidige werk?

Dorte Mandrup: ‘Dankzij de geneeskunde heb ik mijn honger naar kennis op peil kunnen houden. Ik ben altijd nieuwsgierig geweest. Ik ben bijzonder geïnteresseerd in de mens, maar ook in fysica en chemie bijvoorbeeld. Door mijn kunststudie heb ik geleerd om de architectuur pragmatisch te benaderen. Op de bovenste verdieping van ons kantoor hebben we een soort molen met daarin een hele reeks materialen die we kunnen vastnemen. Het is belangrijk om een voorwerp te voelen, vast te houden, te kunnen omdraaien, en zo meer.’

Is dat ook de reden waarom je met 3D-maquettes werkt?

‘3D maakt het mogelijk om in grotere groepen samen te werken, het is ook belangrijk om verbanden te begrijpen en problemen op te lossen. Wanneer we inspiratie willen opdoen, kunnen we makkelijk de 3D-maquettes uit onze archieven opdiepen. We combineren die methode altijd met het analoge model. Dat laatste is belangrijk om de verhoudingen en mogelijkheden van een gebouw te evalueren in functie van de context.’

Toen je het The Whale-ontwerp voorstelde, zei je dat je een bijdrage wilde leveren aan een beter inzicht in de wereld van de walvis en de bescherming van de oceanen. Hoe wil je dat concreet realiseren?

‘Andøya is een uniek eiland. Aarde en zee zijn er in perfecte harmonie. Met zijn diepe kloven onder water is de plaats zeer belangrijk voor de walvissen, omdat ze tot een diepte van 1500 meter kunnen duiken om voedsel te vinden. Daardoor komen ze zeer dicht bij de kust, ideaal om hen te kunnen observeren. We wilden een gebouw creëren dat volledig geïntegreerd zou zijn in het robuuste natuurlandschap. We hebben gekozen voor een panoramische constructie van natuurstenen in de vorm van een walvissenstaart die uit de oppervlakte oprijst. Zo wordt het precies een onderdeel van het walvissenuniversum. Het hele gebouw staat ook in het teken van de wetenschap en onderzoek naar de leefwereld van de walvissen en hun belang voor het milieu, met onder andere een expositieruimte voor het grote publiek. De walvis is een mysterieus wezen: er zijn veel dingen die we nog niet weten.’

Zie je jezelf als een activiste?

‘Nee. De mensen die zich al jarenlang inzetten om fondsen te werven of bij politici te lobbyen om dergelijke projecten mogelijk te maken, dat zijn de echte activisten. Ik ben enkel de architect die de wedstrijd gewonnen heeft om dit gebouw te mogen ontwerpen. Maar ik vind het wel belangrijk om deel uit te maken van de strijd.’

Heb je daarom ook de schouders gezet onder het Icefjord Center, het klimaatonderzoekscentrum dat binnenkort opengaat in Groenland?

‘We willen mensen wijzen op het belang van het ijs en de smeltende ijskappen van Groenland. Bij het ontwerp moesten we rekening houden met enkele belangrijke zaken. Wanneer je een gebouw wilt neerpoten op een plaats waar sommige van de oudste rotsen ter wereld zich bevinden, moet je de impact op het klimaat maximaal beperken. Tegelijk moet het gebouw zo duurzaam mogelijk zijn. In het noordpoolgebied moet je alles met de boot transporteren, de constructie moest daarom zo minimalistisch mogelijk zijn. In het begin wilden we een volledig houten gebouw, maar dat zou te veel plaats hebben ingenomen in het transport. Daarom hebben we uiteindelijk gekozen voor een mix van hout, staal en ijzer.’

Een gebouw neerzetten op zo’n uitheemse locatie, hoe pak je dat aan?

‘De biodiversiteit is er zeer fragiel, daar moet je dus zeer omzichtig mee omspringen. We hebben de materialen in kleine colonnes vervoerd om de rotsen niet te beschadigen tijdens het transport. We wilden iets bescheidens creëren. Het is tenslotte een eeuwenoud landschap waar de mens maar een tijdelijke rol in speelt. Het gebouw, dat laag bij de grond is gebouwd, drukt die bescheidenheid uit. Dat is een poëtische benadering van de dingen. Vanuit praktisch oogpunt is het een minimalistisch gebouw geworden dat aan de ene kant gesloten is en aan de andere kant dienstdoet als schuilplaats in een uitgestrekt gebied waar verder geen enkele schuilplaats te vinden is.’

Denk je ook aan een tweede leven voor dit soort gebouwen?

‘Het recycleren van materialen is interessant, maar dat is niet de belangrijkste troef van het Icefjord Center. We hebben ernaar gestreefd om een klimaatvriendelijk en duurzaam gebouw te ontwerpen. Het hout kan hergebruikt of gecomposteerd worden, omdat we het niet hebben behandeld met chemische producten.’

Moderne gebouwen zijn steeds vaker levende organismen. Is een gebouw dat kan groeien als een boom een mogelijkheid of is het sciencefiction?

‘Dat is deels sciencefiction, er moet eerst vraag zijn naar dat soort gebouwen. Ik vind het belangrijker om na te denken over de transformatie van bestaande gebouwen en een slim gebruik van grondstoffen. Elk materiaal heeft zijn nut: beton heeft veel troeven, maar vereist veel energie. Daarom moeten we het met mate gebruiken. Voor de bouw van het Wadden Sea Center ( een centrum gewijd aan het ecosysteem van de Waddenzee, red.) hebben we het stro van de plaatselijke korenvelden gebruikt. Dat was duurzaam, maar als we het stro van elders hadden moeten halen, zou dat absurd zijn geweest. Duurzaamheid is een complex concept. Het is belangrijk om de dingen goed te analyseren en er niet van uit te gaan dat er één heilzame oplossing is die in alle omstandigheden zal werken.’

Welzijn noem je bijzonder belangrijk. Is er een verband met hygge , die typische Deense levenskunst om met volle teugen te genieten van de dagelijkse dingen van het leven?

‘Ik streef er niet naar om al mijn gebouwen hyggely te maken. Maar ik denk wel dat het belangrijk is op een aantal zaken te letten om een mooie sfeer te creëren: de inrichting van de ruimte, de keuze van de materialen, de natuurlijke lichtinval, de verlichting. De rol van de architect bestaat erin een gebouw te ontwerpen in functie van het menselijk welzijn. Een gebouw moet emoties oproepen en de mensen die er wonen, werken of op bezoek komen moeten zich er goed in voelen. Bij het ontwerp van een gebouw is het ook belangrijk dat er niet één enkele invulling mogelijk is, maar dat het zich in de loop der jaren kan aanpassen aan de veranderende behoeften van de bewoners.’

Een van je huidige grote projecten is de Bestseller Tower, die met zijn 320 meter de hoogste wolkenkrabber van West-Europa zal worden. Een verrassend project, een opdracht van een kledinggigant, bovendien zal de toren gebouwd worden in Brande, een dorp van zesduizend inwoners.

‘Ik weet dat het een bijzonder controversieel project is: wereldwijd vragen mensen zich af waar ik mee bezig ben. Maar voor mij is het een uiterst belangrijk project. Overal in Europa ruilen mensen het platteland in voor de stad. Talloze dorpen blijven leeg achter, zonder winkels of inwoners. Met het Bestseller Tower-project wil ik de voordelen van de stad realiseren op het platteland. We hebben ernaar gestreefd de ecologische impact zo veel mogelijk te beperken. Zo zal elke verdieping een eigen tuin hebben. Daarnaast hebben we gewaakt over een goede functionele mix: er komt een concertzaal, een bioscoop, winkels… Het is dus niet louter een commercieel initiatief met een hoge toren in een dorp. Het is een ambitieus project dat zinvol is.’

Het is ook een kans om geschiedenis te schrijven.

‘Wat mij betreft is het in de eerste plaats een geweldige ervaring. Door dit gebouw te laten oprijzen ga ik kennis opdoen die ik later nog zal kunnen gebruiken. Dit soort initiatieven zal in de toekomst de norm worden, want we evolueren naar een verdichting van onze steden.’

Na de bouw van een complex boven een zeebunker uit de Tweede Wereldoorlog in Nedersaksen word je nu verantwoordelijk voor het ontwerp van het Exilmuseum in Berlijn. Heb je iets met de wereldgeschiedenis?

‘Geschiedenis is belangrijk om emoties op te roepen en zeker om onze identiteit te begrijpen. Het is zinvol om een plek te bezoeken waar mensen honderd of tweehonderd jaar geleden leefden. Het biedt een beter inzicht in de etappes die de mensheid door zijn ontwikkeling heeft moeten nemen. Ik ben altijd nieuwsgierig naar de geschiedenis van een plaats. Wat is daar gebeurd? Hoe leefden de mensen er? Waarom ziet de plek er zo uit? Het biedt zoveel inzicht in het leven. Hoe ouder ik word, hoe belangrijker ik dat vind. Terwijl ik als kind een bezoek aan een museum of kerk de saaiste activiteit ter wereld vond.’

Welke rol kan architectuur spelen in een gebouw als het Exilmuseum?

‘Het Anhalter Bahnhof is een geladen plek. Het was een transitpunt voor miljoenen mensen die door het naziregime gedeporteerd zijn. Het station werd tijdens de oorlog gebombardeerd en in 1952 gesloten. Vandaag blijft alleen nog de deels beschadigde voorgevel over. Het museum zal de vorm krijgen van een groot gebouw dat aan een boot of een luchthaven moet doen denken. Zo zal het op een symbolische manier de transitfunctie oproepen. Er komt een grote openbare ruimte die de link moet leggen tussen het verleden en het heden, waarin 65 miljoen mensen gedwongen worden om te vluchten.’

Je zei ooit dat je veel voldoening haalt uit projecten die niet noodzakelijk lucratief zijn.

‘Ik vind het essentieel om uitgedaagd te worden en te werken met ambitieuze klanten. Het budget is niet zo belangrijk, het zijn de zorgen van de opdrachtgever en de mogelijkheid om een kwalitatieve architectuur te creëren die tellen. Hoe groter het project, hoe meer je verdient, maar dan loop je ook het risico onthecht te raken van je gebouw. Op kleinere schaal werken betekent niet dat je minder hard moet werken. Maar als het zinvol is, kun je je veel meer amuseren. Zelfs al verdien je wat minder.