Verschillende campagnes en diëten tegen zwaarlijvigheid kunnen niet verhelpen dat we steeds dikker worden. En wat erger is, ook bij de jeugd neemt obesitas toe. Hoe zit die vork in de steel en wat is eraan te verhelpen? Schrijver en arts Staf Henderickx wijst de pijnpunten aan.
In al onze gedragingen en reacties zijn we voorgeprogrammeerd om succesvol te overleven als jager-verzamelaar. 2,5 miljoen jaar lang was voedsel erg schaars, zeker calorierijk, zoet en vet voedsel. Lag dat toch in het bereik van onze voorouders, bijvoorbeeld in de vorm van een vijgenboom met rijpe vijgen, dan schrokten ze de beschikbare caloriebommen zo snel mogelijk naar binnen. Ze konden immers nooit zeker weten of de boom de dag erna niet geplunderd zou zijn door apen.
‘Voeding is een hoeksteen in de gezondheid van onze kinderen: de overheid moet dringend een nationaal plan opstellen’
De mensen met een gestel dat beter bestand was tegen voedselschaarste, beschikten over de beste DNA-kaarten om te overleven. We zijn dan ook geselecteerd om te overleven in onregelmatige voedselperiodes, niet in periodes van permanente overvloed.
Onze menukaart veranderde amper gedurende 2,4 miljoen jaar, maar de laatste decennia werd die ingrijpend omgegooid. Het huidige dieet van een stijgend aandeel van de wereldbevolking bestaat (voor een deel) uit vetrijk fastfood en zoete drankjes. Dat is een regelrechte ramp voor ons lichaam: dat blijft immers op dezelfde manier reageren als de voorbije 2,4 miljoen jaar.
Huilen met de pet op
We zijn dus voorgeprogrammeerd om alles wat calorierijk is lekker te vinden. Tegelijk krijg je een steeds zoetere tand door het eten van meer suiker. Suiker veroorzaakt namelijk een gedragsverslaving: het is een van de voedselbestanddelen (zoals ook zout en vet) die het beloningsmechanisme in de hersenen activeren, zodat mensen dat aangename gevoel willen herhalen.
‘Vooral het kookboek is erfelijk’
De commerciële voedingsindustrie heeft die natuurlijke neiging nu aangegrepen om de verkoop van haar producten te stimuleren. Suiker is alomtegenwoordig, niet alleen in de typische voorbeelden zoals cola (negen koffielepels suiker per honderd milliliter), maar ook in bijvoorbeeld ontbijtgranen, brood, yoghurt, mayonaise, ketchup, soep en sausen. Van de 60.000 voedingsmiddelen in een Amerikaanse supermarkt bevat tachtig procent suiker. In het tijdschrift Nature schat pediater en endocrinoloog dokter Lustig dat overdreven suikerverbruik wereldwijd verantwoordelijk is voor 35 miljoen overlijdens per jaar.
En helaas, er is geen beterschap in zicht. Sinds 2000 zijn fruit 43 procent en groenten 46 procent duurder geworden, terwijl suiker 18 procent goedkoper werd. Geen wonder dat de groente- en fruitconsumptie er de laatste jaren op achteruitgaat. Welke Belg raakt nog aan de aanbevolen hoeveelheid groenten en fruit van 250 gram per dag? Bij kinderen is het dikwijls huilen met de pet op, zeker omdat de voorprogrammatie om te kiezen voor calorierijke voeding bij hen nog sterker aanwezig is.
Eten konijntjes hagelslag?
Hoe kun je de verkoop van een succesvol product nog extra aanzwengelen? Door reclame uiteraard. Omdat vooral jongeren snoepkonten zijn, concentreren voedingsbedrijven zich graag op het jeugdige volkje. Kinderidolen als Dora, K3, de Minions en Nijntje prijken op de verpakking van ongezond snoep zoals hagelslag, lolly’s en ijs. Ook het internet biedt bedrijven nieuwe pistes. Voor kinderen is het internet een plek om te spelen, te ontdekken en vrienden te ontmoeten. Voor bedrijven is het een plek om het gedrag van potentiële klantjes te observeren en via spelletjes en filmpjes de marketing te sturen.
Nochtans beloofden 33 Belgische ondernemingen zoals Kellogg’s, Coca-Cola en Danone in 2012 plechtig om kinderreclame fel te beperken. Maar zelfregulatie is dan ook meestal een tactiek om verplichte regelgeving tegen te houden.
Als er geen kinderidolen gebruikt worden, koppelen heel wat reclamecampagnes een suikerrijk product aan waarden als sportiviteit, jeugdige gezelligheid en fysieke kracht. Zo was Coca-Cola wat blij dat het in 2012 werd aangesteld tot de officiële drankleverancier van de Olympische Spelen in Londen.
De industrie van frisdrank en junkfood maakt schromelijk misbruik van de mismatch tussen onze evolutionair geselecteerde drang naar suiker, vet en zout. Hun marketingtechnieken en het overaanbod zijn in belangrijke mate verantwoordelijk voor de obesitasepidemie.
Drie mogelijkheden
Vooral kinderen grijpen instinctief naar zoete en vette voeding. Niet zozeer door een gebrek aan wilskracht of discipline, maar vanuit hun voorgeprogrammeerde gedragsneiging. Uiteraard spelen persoonsgebonden kenmerken een rol – elk kind neemt erfelijk materiaal over van vader en moeder – en ook opvoeding is enorm belangrijk. Van alle zaken die een ouder kan doorgeven, blijkt het kookboek een van de meest erfelijke.
Van alle scholen die maaltijden aanbieden, schotelt slechts de helft dagelijks een volwaardige portie groenten voor
Omdat mensen hulpeloos op de wereld komen en we het slimste dier op aarde zijn, is zorg en vooral opvoeding van kinderen bij de mens het meest geëvolueerd. Meer dan bij enig ander levend wezen op aarde is menselijk gedrag gebaseerd op de opvoeding en sinds de laatste eeuw ook op het onderwijs. Dat leerproces is een individueel, maar ook een sociaal en cultureel proces dat voortdurend evolueert. Daarom zit een belangrijke sleutel tot de oplossing van het voedingsprobleem bij de ouders, de school en de overheid. Laten we die drie mogelijkheden even van nabij bekijken.
Na een periode van borstvoeding, die vroeger minstens een jaar duurde, leren peuters eten wat hun ouders hen voorschotelen. In die periode vertoont elke peuter een weerstand tegen vast voedsel en allerlei nieuwe smaken. Het is een leerproces om de peuter vertrouwd te maken met fruitpapjes, soepjes en groentepuree. Stilaan zal de kleuter leren eten wat de pot schaft.
Bestaat die pot uit vooral frieten, pizza, allerlei verwerkt vlees en suikerwaren, dan zal het kind die voedingsgewoonten overnemen. Kinderen leren door imitatiegedrag. Zorgen de ouders voor een gezond ontbijt, lunchbox en avondmaal, dan zullen kinderen spontaan die dingen als lekker ervaren. Hen uitleggen wat gezond en ongezond is, hen stimuleren om te bewegen en te sporten en veel fruit voorzien, kan maken dat kinderen heel hun leven gezond gaan leven.
De Finse en Zweedse scholen tonen aan dat er bovendien ook een belangrijke rol is weggelegd voor het onderwijs. Hun leerlingen krijgen elke dag een gratis, lekkere, gevarieerde en gezonde maaltijd voorgeschoteld. Fris bronwater staat altijd ter beschikking. Samen tafelen wordt bovendien als een belangrijke sociale bezigheid beschouwd en daarom wordt er gezorgd voor een gezellige sfeer en voldoende tijd om rustig te eten. Alles gebeurt in overleg met de leerlingen, de leerkrachten, de ouders en het kantinepersoneel.
Voorkomen is beter dan genezen, én goedkoper op het einde van de rit
In Zweden werken liefst 30.000 mensen in de schoolkeukens. Ook lichaamsbeweging krijgt een belangrijke plaats in de school. Het gevolg? Bij alle kinderen daalde het overgewicht en het programma had tevens een positieve weerslag op de voedingsgewoonten thuis. Finland en Zweden zijn de enige OESO-landen die er in geslaagd zijn de obesitasepidemie terug te dringen. De kosten van de gratis maaltijden zijn dus snel teruggewonnen, aangezien er minder geld moet gaan naar de gevolgen van ongezonde voeding.
Onder impuls van de Wereld Gezondheidsorganisatie (WGO) worden de verschillende landen aangespoord om een nationaal plan voor gezonde voeding en lichamelijke activiteit te ontwikkelen, zoals Zweden en Finland bijvoorbeeld uitmuntend doen.
En hoe zit het in Vlaanderen? Zo’n zestig procent van de scholen biedt warme maaltijden aan. Uit een bevraging van het Vlaams Instituut Gezond Leven blijkt dat slechts de helft daarvan dagelijks een volwaardige portie groenten voorschotelt. Het kan dus beter en dat beseften ook Vlaams minister van Onderwijs Hilde Crevits en Vlaams minister van Volksgezondheid Jo Vandeurzen. Zij stelden in oktober van verleden jaar een gids met richtlijnen voor om te gebruiken in de Vlaamse scholen. Positief, maar dat staat nog ver van het Zweedse en Finse model van gratis, gezonde maaltijden.
Zonder plan en extra investeringen zal er weinig veranderen. Koken kost geld. Zeker met de toegenomen kinderarmoede bestaat hiervoor een dringende noodzaak. Daarom moet de overheid een nationaal plan opstellen en focussen op de scholen. Duidelijke etiketten op kindervoeding, een verbod op kindermisleiding door marketing en een gezond prijsbeleid voor groenten en fruit, zijn allemaal stappen die een omslag kunnen bewerkstelligen. Voorkomen is beter dan genezen, én goedkoper op het einde van de rit.
Met raad en daad
Contact met de natuur, spel en sport en gezonde voeding zijn de drie hoekstenen voor de gezondheid en het evenwicht van onze kinderen. Almaar meer studies bewijzen dat ze de beste buffer zijn tegen obesitas en tegen psychische problemen zoals depressies en burn-out. Zorg dat kinderen meer verse groenten, fruit en (ongezouten) nootjes eten, zorg voor lekker water op tafel in plaats van suikerhoudende dranken en koop zo min mogelijk verwerkte voeding. Zet de kat niet bij de melk… maar zet de jongeren bij een gezond bord lekkers.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier