Gezondere sla en bananen zonder bruine vlekken: wat is crispr-cas en hoe zal het onze voeding veranderen?

Avocado’s die langer vers blijven, bananen zonder bruine vlekken en sla met meer vitamine C: dat kan binnenkort allemaal met crispr-cas, een nieuwe genbewerkingstechniek die toelaat om wijzigingen aan te brengen in het DNA van fruit en groenten. De Europese Commissie wil de regels daarrond versoepelen. Maar wat is crispr-cas precies? En wat zal dat betekenen voor onze voeding?

Crispr-wat?

“Crispr-cas is een nieuw genbewerkingstechniek: je kunt het omschrijven als een schaartje waarmee je snel en nauwkeurig veranderingen kunt brengen aan het DNA van een fruitsoort of gewas.” Aan het woord is John van der Oost, hoogleraar microbiologie aan de Wageningen University & Research, en een van de pioniers van deze techniek. “Er lopen momenteel al wat clinical trials in verschillende landen om deze genbewerkingstechniek te gebruiken voor gentherapie. Dat wil zeggen: het gericht herstellen van een genetische ziekte. Maar je kunt hiermee dus ook het DNA van planten, en ook voedingsgewassen, aanpassen met als doel het te verbeteren.”

De Europese Commissie wil nu de regels rond genetische modificatie – waaronder de nieuwe crispr-cas techniek – versoepelen. Die regels zijn momenteel heel erg streng in Europa: “In 2018 heeft het Europese Hof van Justitie voorgesteld dat alle voedingsgewassen die met crispr-cas genetisch aangepast zijn, alleen op de markt mogen komen na zeer uitgebreide veiligheidstesten”, zegt van der Oost. “Dat is heel duur, en duurt vele jaren. Als de regelgeving nu wordt aangepast, zou dat betekenen dat met crispr-cas bewerkte producten veel sneller op de markt kunnen komen.”

Moleculair schaartje

Crispr-cas klinkt bijna als sciencefiction, toch is het iets dat spontaan ook voorkomt in de natuur. “Als je een fruit- en groentesoort generaties lang uitzaait, dan ontstaan er veranderingen in het DNA van je gewas omdat het spontaan evolueert”, vertelt biotechnoloog Ruben Vanholme (VIB-UGent). Ook hij onderzoekt al de crispr-cas-techniek. “Soms heb je geluk en zijn die veranderingen gunstig voor de boer of consument: er zitten meer vitamines in of de plant is resistent tegen de droogte. Wanneer je die verder kweekt, heb je een verbeterde versie van je gewas.”

“Maar omdat het niet zo handig is om generaties te wachten tot er een spontane verandering in het DNA zich voordoet, doen we dat op een ‘kunstmatige’ manier in het labo met crispr-cas: we gebruiken een moleculair schaartje om het DNA op een heel specifieke plaats te knippen. De DNA-code is op dat moment gebroken, net zoals dat in de natuur ook kan gebeuren. Het natuurlijk mechanisme van de plant zal het DNA weer herstellen, maar vaak met een piepkleine verandering tot gevolg. Het is die verandering die ervoor zorgt dat gewassen meer vitamines bezitten of beter tegen droogte kunnen.”

Voor God spelen?

En zo kun je dus verbeterde groenten en fruit gaan kweken: dat kan sla zijn met meer vitamine C, avocado’s die minder snel bruin worden of champignons die langer goed blijven. “Er gaat heel wat voedsel verloren omdat het niet lang genoeg vers blijft. Door crispr-cas kun je de versheid van voeding verlengen en voedselverspilling tegengaan”, zegt Vanholme. “Ook kan crispr-cas soelaas bieden voor heel wat problemen die boeren ondervinden. Denk aan droogte of het feit dat groenten en fruit niet bestand zijn tegen bacteriën, waardoor velen genoodzaakt zijn om pesticiden te gebruiken. Door met crispr-cas bewerkte gewassen te introduceren, kunnen boeren genieten van een grotere opbrengst van hun veld.” 

Een win-winsituatie voor mens, boer en planeet dus? Volgens heel wat wetenschappers, waaronder Ruben Vanholme en John van der Oost, wel. Maar niet iedereen staat te juichen voor de versoepeling van met crispr-cas bewerkte producten. Hoe komt dat? “Ik vraag het mij ook af”, zegt Vanholme. “Dertig jaar geleden werden transgene gewassen geïntroduceerd en toen werd iedereen bang gemaakt omdat die gewassen ‘kunstmatig’ zouden zijn. Het is ook erg abstract en klinkt voor velen alsof wetenschappers voor God spelen. Dat is voor veel mensen wellicht beangstigend, maar dat is nergens voor nodig. Het is compleet ongevaarlijk.”

Ook John van der Oost denkt dat de angst niet nodig is: “Mensen huiveren bij genetische modificatie omdat ze niet weten wat dat precies inhoudt en waar het goed voor is. Wat deze mensen zich vaak niet realiseren is dat het meeste plantaardige voedsel dat we eten ook genetisch aangepaste gewassen zijn, ook door menselijk ingrijpen.

“Denk maar aan het kruisen van varianten met interessante eigenschappen, of zelfs het blootstellen van plantenzaden aan straling of chemicaliën: ook dat resulteert in veranderingen op DNA-niveau, maar dan veel minder nauwkeurig dan wat we kunnen bereiken met de nieuwe crispr-castechniek.”

Tegengeluid

Volgens Prof. Dr. Michel Haring van de Universiteit van Amsterdam, is de nieuwe crispr-cas techniek geen wondermiddel voor mens en boer. In een column in Trouw uit hij bezwaar over het verdwijnen van de keuzevrijheid voor consumenten en boeren. “In de biologische landbouw is crispr-cas niet toegestaan. Bioboeren moeten zekerheid hebben dat hun gewassen niet via uitkruising vermengd kunnen raken met crispr-casvarianten, want dan zijn ze hun positie kwijt”, klinkt het.

Bovendien maakt hij zich zorgen voor de ecologische gevolgen van de techniek: “De laatste vijftig jaar van veredeling hebben niet veel goeds gedaan met de plantgenetica: we hebben de plant losgekoppeld van het ecosysteem en afgeleerd om te communiceren met het bodemleven. Dat leidde tot chemische oplossingen en ecologische destructie. We moeten terug naar een integrale aanpak. Duurzame landbouw zit in robuuste systemen, niet in losse genen”, klinkt het in zijn column.