De selfie: balanceren op de grens tussen pornografie en erotiek

De selfie wordt maar al te vaak gezien als een narcistisch kiekje, een foto die enkel bedoeld is om complimenten te oogsten, een inferieure manier om je instagramtimeline te vullen. Maar wat als de selfie nu eens een vorm van empowerment kan zijn?

‘Waarom posten meisjes zulke foto’s op Instagram?’, vraagt een man verwijzend naar beelden die zich tegenwoordig vertaald zien in onder andere Calvin Klein-campagnes: de sexy selfie. ‘Dat is toch uitdagen?’

Wanneer de woorden meisjes en selfies in één zin vallen, zal daar al te vaak een veroordeling aan vast hangen. Het zijn sletten. De foto is te sexy. Wat een aandachtshoer. Summum van narcisme. Sociale media als Instagram, Facebook en Twitter waar zulke kiekjes op zijn gaan verschijnen, zouden een zoveelste platform zijn waarop vrouwen niet alleen beoordeeld (of gevalideerd) worden, maar ook elkaar bekritiseren.

Maar wat als het fenomeen meer dan een narcistisch symbool, een vorm van empowerment kan zijn?

Wat als vrouwen eindelijk controle kunnen uitoefenen over het beeld dat de wereld van ons heeft? We kijken al zo lang van de zijlijn toe hoe anderen de schoonheidsidealen bepalen en veranderen. Idealen die ons vormen – of tekenen – voor het leven. De selfie legt die macht nu in onze eigen handen.

We kunnen ons lichaam terugeisen door zelf gebruik te gaan maken van de technieken en middelen die traditioneel eigen zijn aan de male gaze. Een term die in 1975 door filmcriticus Laura Mulvey in het leven geroepen werd om de manier te beschrijven waarop cultuur – film, schilderkunst, literatuur, noem maar op – de wereld en dus ook de vrouw voorstelt vanuit een heteroseksueel mannelijk oogpunt. Maar als de beelden die we dagelijks onder ogen krijgen voortkomen uit de sociale media waar vrouwen de plak zwaaien (58% van de Instagram-gebruikers zijn vrouwelijk), waarom zouden we dan nog vasthouden aan het gedateerde exclusief mannelijk perspectief?

Trending hashtags zoals #WokeUpLikeDis en #NoMakeUp waarmee ook beroemdheden hun echte zelf – pukkels en al – aan het licht brachten, waren een verademing binnen een cultuur die onmetelijk veel waarde hecht aan vrouwelijke schoonheid. Toch wordt een echte omwenteling verhinderd. Misschien ook door onze eigen achterdocht.

Want we willen eerlijke vrouwen zien in onze Instagram-feed. Schaamteloos rollend in bed in een mottige pyjama, uitgeveegde puistencrème op het gezicht en haren in de knoop. Maar weigeren te geloven dat die beelden die net dat tafereel weergeven op sociale media ook werkelijkheid kunnen zijn. En als we de foto’s niet leugenachtig vinden, dan vinden we ze vast wel egocentrisch. We willen assertiviteit, sterke vrouwen die opkomen voor zichzelf en wilde avonturen aangaan. Maar we koesteren wrok voor al wie de regels aan zijn laars lapt die wij toch gedwee blijven – denken te moeten – volgen.

Maar wat als we dan datzelfde stramien doorzetten, de regeltjes rond jouw zelfbeeld die ooit door een ander uitgeschreven werden, blijven volgen? Als we onszelf dan maar op sociale media blijven voorstellen volgens een gecommercialiseerde, al te vaak herhaalde, eendimensionale visie (herinner je de male gaze) op wat sexy is? Dan reduceren we onszelf tot een object onderworpen aan de projecties van een ander. Dan publiceren we selfies om te presteren volgens de verwachtingen van de male gaze. Meer dan om in contact te komen met onszelf, om zelf onze eigen sensualiteit te voelen. Dan produceren we pornografie – beelden losgekoppeld van emotie – aan de lopende band.

Dat terwijl de kracht van de vrouw bij het erotische ligt. Zo schreef de Afro-Amerikaanse schrijfster en activiste Audre Lorde in de jaren zeventig in haar essay Uses of the Erotic: the Erotic as Power. Erotiek is een provocatieve kracht die volgens de schrijfster al te vaak verward wordt met het antoniem pornografie. Dat terwijl dit laatste ‘een directe ontkenning van de macht van het erotische’ is, ‘omdat het de onderdrukking van echt gevoel representeert’. Voorlopig lijken we vooral te balanceren op de grens tussen provocatie en objecificatie.

Lorde maakte deel uit van een voorgaande feministische golf. Een met een strikte ideologie en specifieke doelen zoals de legalisatie van abortus. Een waarbinnen de activiste in 1979 haar bekende uitspraak kon maken: ‘The master’s tools will never dismantle the master’s house.’ Wat net zo veel betekent als dat middelen gelinkt aan het patriarchaat niet feministisch zijn en dus geen sociale verandering teweeg kunnen brengen. Dat expliciet pornografisch beeldmateriaal dat in lijn ligt met de patriarchale male gaze dus uit den boze zou zijn.

Maar tijden veranderen. Bijna een halve eeuw later kennen we de sociale media die tot onmisbare tools zijn uitgegroeid voor wereldwijd activisme. Van feminisme tot de campagne van Bernie Sanders: voorbeelden van bewegingen die via Instagram populariteit verwierven en onderdeel werden van de millennial-esthetiek naast de hipsterbaard, mom jeans en Yeezy’s. Het spreekt voor zich dat politiek correcte of uitdagende modecampagnes snel volgden.

Een gepersonaliseerd feminisme heeft het licht gezien. Een andere invulling voor elke vrouw die over deze aardbol dwaalt. Allicht vrij van de strikte ideologie van weleer waardoor vrouwen en meisjes tegenwoordig bewust en vrijwillig controle nemen over the master’s tools om de patriarchale verwachtingen rond gender – the master’s house – te ontmantelen. En zolang we onszelf niet verliezen in die zelf-objectificatie, hoeft dit nieuwe feminisme niet naïef te zijn, maar juist bevrijdend.