De hedendaagse-kunstcollectie van Fondation Cartier kreeg een nieuwe stulp in hartje Parijs. Architect Jean Nouvel stoomde een imposant Haussmann-pand klaar voor de heropening van het museum op 25 oktober.
Op een mooie septemberochtend komen we aan in Parijs. We zijn uitgenodigd om poolshoogte te gaan nemen aan de place du Palais-Royal 2, over iets meer dan een maand het nieuwe adres van de Fondation Cartier pour l’art contemporain. Centraler kan haast niet, enkel de rue de Rivoli scheidt het vierkante plein van het imposante Louvre.
Boven de twaalf arcades en de balkons van het Haussmann-gebouw in lichtgele natuursteen prijkt in gouden letters de naam van de nieuwe eigenaar. Door z’n grote ramen stelt de nieuwe Fondation zich open voor de stad en zijn inwoners.
Op het moment van ons bezoek zit de werf van 8500 vierkante meter nog verborgen achter zwarte gordijnen. Getimmer verraadt echter wat er zich achter de schermen afspeelt. Het bord dat bezoekers aanmaant om een helm te dragen op de werf is ondertussen achterhaald: de grote werken zijn achter de rug, de opstelling van de openingstentoonstelling gaat de laatste fase in.
Andere waarschuwingsborden – ‘Attention, peinture fraîche’ – blijken dan weer wel up-to-date, net als de rood-witte linten die de plekken afbakenen waar we beter nog even wegblijven. Het lijkt wel een hindernissenparcours.
Wat is een goed museum?
De zeshonderd kunstwerken die een plekje moeten krijgen, worden omzichtig uitgepakt, soms zelfs door de artiesten zelf. Zo springt visueel kunstenaar Annette Messager even binnen om te helpen bij het ophangen van haar werk Mes ouvrages, een collectie foto’s met fragmenten van vrouwenlichamen die ze in kalligrafie van bijschriften heeft voorzien. Met onze voeten in het stof zien we haar iets magisch creëren.
Het nieuwe gebouw van de Fondation Cartier is er trouwens niet zomaar eentje, het is een overblijfsel van de Wereldtentoonstelling van 1855. In het Haussmann-gebouw zat meer dan een eeuw lang het Parijse warenhuis Grands Magasins du Louvre, dat in 1974 moest sluiten. De binnenkant werd volledig herbedacht door Jean Nouvel. De Franse architect is al een tijd verbonden aan de juwelen- en horlogemaker. Hij tekende de fabriek en het hoofdkantoor van Richemont – de internationale groep achter het merk – in het Zwitserse Saint-Imier, alsook het voormalige gebouw van de Fondation Cartier aan de boulevard Raspail dat dertig jaar lang dienstdeed als exporuimte.
Hier, in de Grands Magasins du Louvre, werd eind 19de eeuw de moderne wereld tentoongesteld. Je vond er de eerste liften, roltrappen en zelfs een tram.
‘Jean Nouvel is een architect die al zijn hele carrière lang op een eigenzinnige manier nadenkt over de inrichting van musea’, vertelt Béatrice Grenier, curator van de openingstentoonstelling en directeur strategische en internationale projecten bij de stichting.
‘Voor elk project bedenkt hij een totaal nieuw idee, denk maar aan het Institut du monde arabe, het Kultur und Kongresszentrum in Luzern, het Louvre Abu Dhabi of het Musée du Quai Branly. Hij heeft echt een nieuwe impuls gegeven aan dat soort architectuur door zich af te vragen: hoe stel je een tentoonstelling op en wat is een goed museum? Daarnaast heeft hij een weldoordacht idee over het architecturale erfgoed van Parijs. We zouden wel gek zijn om hem niet los te laten op dit erfgoedgebouw dat toch een beetje op de achtergrond was geraakt.’
Het ontwerp is flexibel, met vijf mobiele, modulaire platforms, en creëert zo een nieuwe tentoonstellingsvorm. ‘Het is erg innovatief’, stelt de curator. ‘Museumarchitectuur gaat, zeker in Europa, vaak om voormalige paleizen die ooit privéwoningen waren. De ruimtes zijn dus veel kleiner en aaneengesloten waardoor een tentoonstelling altijd een lineair verhaal wordt. Hier bestaat dat rechtlijnige niet meer. Alles kan aangepast worden en het lineaire valt weg omdat je de tentoonstelling van bovenaf of van onderaf kunt bekijken, vooruit of achteruit: het is een enorme vernieuwing.’
De museale opstelling voelt inderdaad verfrissend. Tussen alle voorbereidingen voor de officiële opening door slenteren we langs Mendini’s La petite cathédrale in glasmozaïek. We stoppen even bij Muro en rojos van Olga de Amaral, een monumentaal stuk van zeven bij acht meter, geweven met wol en paardenhaar. We gaan de trap op, langs de zwart-witportretten van Malick Sidibé, een verslag van de pasverworven onafhankelijkheid van Mali in de jaren zestig. Eens boven wordt het perspectief compleet omgegooid: daar kijken we neer op de stalen onderzeeër met een dieselmotor van 27 pk van Leonardo da Vinci’s twintigste-eeuwse geestverwant, Panamarenko.
Meer dan een manifest
‘Sinds de oprichting in 1984 wil de Fondation Cartier pour l’art contemporain een ruimte zijn voor dialoog, verdieping en artistiek experiment’, schrijft algemeen directeur Chris Dercon in het voorwoord van de catalogus bij de openingsexpo. ‘In veertig jaar tijd heeft de stichting een unieke en gevarieerde collectie opgebouwd, die een tijdperk met een veelheid aan stemmen, culturen en disciplines weerspiegelt.’ Dat springt tijdens ons bezoek ook meteen in het oog.
De artistieke verscheidenheid komt tot uiting in de zeshonderd werken van de meer dan honderd kunstenaars in de collectie. Er is schilderkunst, fotografie, tekenkunst, architectuur, design, textiel, film, keramiek, geluidskunst en digitale kunst te zien, die soms ook raken aan ecologie, plantkunde, filosofie en technologie.
‘Onze doelstelling komt hier duidelijk naar voren’, zegt Béatrice Grenier. ‘De expo vormt het manifest van de Fondation, het is onze verklaring van artistiek engagement.’ De titel ‘Exposition Générale’ kwam dan ook niet zomaar uit de lucht vallen. Hij verwijst letterlijk naar hoe hier, in de Grands Magasins du Louvre, vanaf het einde van de negentiende eeuw objecten en kleding werden geëxposeerd, op een manier die vergelijkbaar was met de Wereldtentoonstellingen. Eens voorbij de drempel van het warenhuis ging een moderne wereld open.
‘Bezoekers wandelden door de winkel alsof het een stad was en ontdekten er totaal nieuwe technologieën’, weet Grenier. ‘Je vond er de eerste liften, roltrappen, elektriciteit en zelfs een tram waarmee je snel van het ene atrium naar het andere kon. Menigtes verdrongen zich hier om de laatste mode en trends te ontdekken.’
Het was echt een cultureel event, de gelegenheid om te socializen, en ‘Les Magasins’ werden gezien als een plek van moderniteit en ruimdenkendheid. De titel van de expo is dus een symbool, hij houdt zelfs een verbintenis in.
Zoek de kat
Wanneer we rechtsomkeer moeten maken omwille van ‘peinture fraîche’ valt ons oog op een sculptuur die nog opgesteld moet worden: Nini sur son arbre van Agnès Varda. De boomstam staat er al, de bronzen kat Nini is evenwel nog nergens te bespeuren. Voorheen stond het werk in de tuin van de Stichting, aan de Boulevard Raspail. Op haar nieuwe plek bij de ingang van de Fondation Cartier heeft ze uitzicht op het Louvre, ongetwijfeld een inside joke.
‘Is het je al opgevallen dat mensen zelden lachen wanneer ze een museum verlaten?’ merkt Béatrice Grenier nog op. ‘Dat moet veranderen. Een museum moet optimistisch zijn, een plaats waar je kunt leren en nadenken over de toekomst, waar je kennis kunt opbouwen die voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk is en beter leven mogelijk maakt. Het moet er realistisch lijken dat dromen haalbaar zijn.’
Het gehamer wordt plots luider, als om ons dit statement nog eens extra in te peperen. En terwijl we weer buitenstappen in de Parijse herfstzon, betrappen we onszelf op een glimlach.
Fondation Cartier pour l’art contemporain, Place du Palais-Royal 2, Parijs. fondationcartier.com. Wij reisden van Brussel naar Parijs met de Eurostar in 1 uur en 20 minuten. Info: eurostar.com
