Wat na een vriendschapsbreuk? ‘Alsof er iets vanbinnen in je sterft’

Op de speelplaats beweren we nog dat we bff’s zijn, later moeten we erkennen dat een vriendschap eerder uitdooft dan eeuwig blijkt. Vaak hebben we daar vrede mee, maar soms laat een vriendschapsbreuk een pijnlijk litteken achter.

In de lagere school liep er een meisje een tijdlang rond met een boekje. Het ruzieboekje noemde ze dat. Ze zwaaide er geregeld mee als waarschuwing, wanneer volgens haar iemand over de schreef dreigde te gaan. Schreef ze jouw naam erin, dan negeerde ze je een tijdlang tot je met excuses en smeekbedes kwam aandragen. Onlangs moesten mijn zus en ik nog lachen om dat ruzieboekje.

Door te polsen naar getuigenissen voor deze reportage, besefte ik echter hoeveel mensen er rondlopen met zo’n mentaal ruzieboekje. Zonder speelplaatsverhalen, maar gevuld met vriendschapsbreuken die veel verdriet, pijn en sowieso altijd een litteken veroorzaakten. Die bff’s zijn dan ook onzin, wij hebben zelden een best friend forever. Dat een vriendschap stopt is eerder regel dan uitzondering, schreef ook Beate Volker, professor sociologie aan de Universiteit van Utrecht, eerder al in New Scientist. Zij doet al jaren onderzoek naar sociale relaties en concludeert dat de meeste mensen drie à vier goede vrienden hebben, daarnaast is er een tweede schil van zo’n tien mensen die we soms zien. Maar de personen achter die vriendschappen veranderen dus doorheen de tijd en dat is volgens haar een heel natuurlijk proces. We laten die ander los omdat we nu eenmaal in een nieuwe levensfase terechtkomen.

Ik wil meer!

Afstand komt er dus veelal door omstandigheden. Volgens Irene Levine, psycholoog en auteur van Best Friends Forever: Surviving a Breakup with Your Best Friend, zijn de meest genoemde redenen voor een uitgedoofde vriendschap behalve een andere kijk op het leven, ook een verhuizing, een nieuwe relatie, een drukke job en/of gezinsleven. Volgens Gerald Mollenhorst, socioloog verbonden aan de Universiteit van Utrecht, ziet onze vriendengroep er daardoor elke zeven jaar weer helemaal anders uit.

Toch kunnen hechte vriendschappen die levensfases overleven, bevestigt Elien (37): ‘Ik ken Saskia al van in mijn studententijd. Dat vind ik bijzonder, want na zoveel jaren heb je samen al veel gedeeld. Ik herinner me nog goed hoe euforisch ze mij belde toen ze haar eerste job te pakken kreeg, maar evengoed hield ik haar hand vast op de begrafenis van haar vader.’ Met een andere hechte vriendin liep het mis. ‘Ik kan vergelijken en net daardoor voelt het zo gek dat de ene vriendschap moeiteloos nieuwe levensfases aankan, en de andere blijkbaar niet. Ik zie Saskia hooguit vier keer per jaar. Veel te weinig, daar zijn we het over eens, maar vaker lukt gewoon niet en dat hoeft blijkbaar ook niet om onze vriendschap overeind te houden. Voor die andere vriendin was dat niet genoeg. Ik kreeg steeds vaker verwijten dat ik onze vriendschap verwaarloosde. Dat werd heel vermoeiend. Toen ze me uiteindelijk droogweg liet weten dat het voor haar op die manier niet meer hoefde, kwam het dus niet echt als een verrassing. Ik heb me er lang schuldig over gevoeld, maar ik kon door mijn drukke leven niet aan haar hoge verwachtingen voldoen. En minder bleek geen optie.’

Verwachten we te veel van een vriendschap? Soms wel, denkt Selma Franssen, journaliste en schrijfster van het boek Vriendschap in tijden van eenzaamheid. Tegelijk neemt ze het op voor deze bijzondere relatievorm: ‘In vergelijking met een liefdesrelatie zit een vriendschap ten onrechte nog altijd op een lager trapje. Bij liefdesrelaties blijven mensen hopen dat het voor het leven is, terwijl het vaker de vriendschappen zijn die duurzamer blijken. Al mijn beste vrienden hebben mijn liefdesrelaties overleefd… Bij een vriendschap krijg je zelf de vrijheid om die relatie vorm te geven en net dat is er zo mooi aan. Maar dat maakt ook dat er geen regels zijn. Als de verwachtingen in een liefdesrelatie duidelijk uitgesproken worden, dan mag dat in dit soort belangrijke relaties toch ook?’

Eindigt een vriendschap, dan wordt daar echter weinig over gepraat. Selma Franssen: ‘Dat komt voor een stuk omdat die breuk überhaupt niet zo zichtbaar is. Valt je partner weg, dan is dat voor de buitenwereld heel zichtbaar en staan je vrienden en familie klaar om je op te vangen. Valt een vriend(in) weg, dan is het voor de omgeving moeilijk in te schatten hoe hecht die vriendschap was. Ik geloof ook dat we het als een taboe ervaren om over zo’n breuk te praten. Want automatisch volgt er die twijfel: waarom ging het mis? Wat heb ik dan wel gedaan? Wat is mijn aandeel? Het voelt als een soort falen. Nochtans is zo’n breuk heel herkenbaar en is het een kwestie van je kwetsbaar te durven tonen: er is iets misgegaan in een vriendschap, ik ben die vriend verloren en dat doet pijn.’

Bedankt en tot ziens

Hanne (46) raakte 25 jaar geleden bevriend met een collega. ‘Het was een vriendschap die heel diep ging. Els en ik konden over alles praten, daarnaast hadden we ook gewoon enorm veel pret. We gingen samen op reis, en we leerden elkaars ouders kennen.’ Toch verliep die vriendschap niet altijd vlekkeloos. Els neigde lichtjes naar een depressie en had bovendien een alcoholprobleem. Ze dronk elke dag, en bijna elke dag te veel. ‘Haar omgeving smulde van haar verhalen. Els was alweer stomdronken wakker geworden in een steegje? Hilarisch! Ooit gingen we samen op citytrip naar Berlijn. Ik heb fantastische herinneringen aan die dagen, maar elke avond, zo rond negen uur, was de pret uit, want dan raakte ze dronken. Haar gedrag irriteerde mij dan mateloos: hoe ze plots tegen mij kon uitvallen, hoe ze de ober aansprak, hoe ze tegen passanten deed.’

In Hannes familie neemt niemand een blad voor de mond en dus zei ze regelmatig rechtuit wat haar stoorde. Dat botste uiteraard en het zou na een intense vriendschap van vijftien jaar ook de druppel blijken: ‘Plots hoorde ik Els niet meer, ze reageerde niet op berichten en oproepen. Ik gunde haar even die afstand, maar na twee maanden vroeg ik vlakaf wat er aan de hand was.’ Hanne kreeg een reactie via mail, waarbij Els in zeven punten uitlegde waarom ze elkaar beter niet meer konden zien. ‘Het was een lijst van verwijten en redenen waarom onze karakters botsten. Ik heb haar bedankt en nog een fijn leven gewenst. Dat klinkt sec, maar dat was het verre van. Haar mail was een echte mokerslag. Ik vergelijk het met liefdesverdriet: ik heb ontzettend lang de pijn van het gemis gevoeld. Net als in een relatie kun je blijkbaar niemand dwingen om je graag te zien.’

Waarom doet het zo’n pijn wanneer een hechte vriendschap stopt? En valt het te vergelijken met rouw? Uus Knops is psychiater en rouwexpert. Zij werkt momenteel met Joris Hessels aan een boek over afscheid in al zijn kleine en grote vormen, en ook vriendschap hoort daarbij (het boek verschijnt dit najaar). Uus Knops: ‘Rouwen doe je niet alleen bij een overlijden, maar ook bij andere verlieservaringen. Een intense vriendschap kan dus ook een intens verdriet teweegbrengen dat de kenmerken heeft van rouw. Alsof er iets vanbinnen in je sterft. Het ingewikkelde bij dit soort verdriet is dat er rek zit op het begrip ‘definitieve breuk’. Bij de dood is het duidelijk, ook een relatiebreuk is doorgaans definitief. Theoretisch kan een vriendschap nog hersteld worden omdat die vriend er nog steeds is. Je zou jezelf dus kunnen blijven wijsmaken dat de band nog hersteld kan worden. Daardoor staat die waaier aan gevoelens als hoop, frustratie en boosheid je verwerkingsproces in de weg, waardoor je niet voorbij dat punt van aanvaarding komt. Net die aanvaarding is zo essentieel bij een verwerking. Ik moet denken aan het beeld van een pudding: je blijft erin roeren, het blijft je beroeren, waardoor er geen velletje op komt.’

In de koelkast

Hanne drong er bij haar hartsvriendin op aan om een reden te krijgen, ze kreeg er zeven. Ook Jelleke (41) maakte een heftige vriendschapsbreuk mee, maar kreeg nooit een reden. ‘Plots was daar die woordeloze afstand. Ze heeft altijd geweigerd om mij een uitleg te geven. Dus zocht ik die uitleg dan maar bij mezelf en bij vriendinnen en collega’s, maar ik vond geen enkele hypothese die kon kloppen bij hoe ik haar na al die jaren kende: warm, genereus, eerlijk… Eén beeld blijft op mijn netvlies gebrand: ik zit tussen de verhuisdozen op de plek waar ik jaren met haar samenwerkte. Het is onze laatste werkdag, ook zij maakt haar bureau leeg. Dan ineens zie ik haar in een flits mijn openstaande deur voorbijlopen. Dat was het dan: ze vertrok zelfs zonder afscheid te nemen. Zo koud en ontzettend pijnlijk.’

Een paar jaar geleden kwam Jelleke haar nog eens tegen en durfde ze er opnieuw naar te vragen. ‘Ach, dat weet ik intussen zelf niet meer’, was haar antwoord. Ze leek zich er ongemakkelijk bij te voelen, maar is er helaas nooit meer op teruggekomen.

Als een vriendschap eenzijdig wordt verbroken, ervaar je een gevoel van machteloosheid. Het oncontroleerbare aspect, het feit dat je soms ook zonder enige uitleg aan de kant wordt geschoven, kan je frustratie en verdriet voeden, aldus Uus Knops. ‘Vraagtekens zijn veel moeilijker te verwerken dan uitroeptekens. Je blijft antwoorden zoeken, waardoor je blijft piekeren.’ Ook Selma vindt dat een vriendschapsbreuk een eerlijk gesprek verdient, maar erkent dat zoiets allesbehalve evident is: ‘ Ghosting, het niet beantwoorden van berichtjes en oproepen, wordt algemeen als niet oké beschouwd bij een liefdesrelatie, bij een vriendschap is het echter veel vaker regel dan uitzondering. Ook hier komt dat deels doordat er geen duidelijke regels gelden. Toch kan het een goed idee zijn om een vriendschap tijdelijk in de koelkast te zetten. Het gebeurt dat mensen elkaar na een tijd weer tegenkomen en gewoon weer verder kunnen. Een zogenaamd exitgesprek kan zoiets dan in de weg staan.’

Dat is ook de ervaring van Tim (33), die meer dan twee jaar amper contact had met een van zijn beste vrienden. ‘We zaten in een andere levensfase, dat besefte ik ook wel. Hij zat met een peuter en een kleuter, ik met een rommelig liefdesleven. Ik ging veel uit, hij verdeelde al zijn energie over zijn job en zijn gezin. Maar net daarom doet het toch enorm deugd om af en toe eens een pint te kunnen drinken met een vriend? Ik wou hem wel vragen waarom hij zelfs dat niet meer zag zitten, maar er was gewoon geen opening. Ik stuurde dan een WhatsApp om af te spreken, zag dat hij het gelezen had, maar bleef op een reactie wachten… Of ik kreeg er een, een heel zakelijke, ‘dat het niet paste’. Dat heeft mij lang gefrustreerd, ik miste hem ook gewoon, maar het zat er duidelijk niet in. Kwam ik hem tegen, dan hing er altijd wel een peuter rond zijn been. Ook niet echt het moment om ‘over ons’ te beginnen. Dus nee, een exitgesprek heb ik nooit gehad. Ik heb vaak mijn kwaadheid en ergernis ingeslikt. Gelukkig, denk ik nu vaak, want intussen hang ik gewoon weer aan de toog met hem. Eigenlijk is het stom gekomen: ik wou badmintonnen en zocht een speelpartner via Facebook. Buiten verwachting reageerde hij, intussen voelt het bijna weer als vroeger tussen ons. We hebben het er even over gehad hoor. Iets à la ‘andere levensfases’, en daarmee was de kous af.’

Pijn verdwijn!

Blijkt een vriendschapsbreuk echter onherstelbaar, dan kan dat jaren later nog een impact hebben. Bij Elien bijvoorbeeld: ‘Het is toch absurd dat ik na al die jaren nog altijd onrustig ben wanneer ik een dagje naar Antwerpen ga, de stad waar zij woont. Het idee dat ik haar kan tegenkomen, geeft me een ongemakkelijk gevoel. Hoe zijn wij hier toch in verzeild geraakt, denk ik dan.’ Ook bij Jelleke is de breuk intussen al meer dan tien jaar geleden. Toch kan ze er nog steeds verdrietig om zijn. Jelleke: ‘Het gaat al lang niet meer om haar, want ik kan perfect zonder haar. Waarom blijf ik het dan toch zo erg vinden, dat heb ik me al vaak afgevraagd. Ik denk dat het open einde er iets mee te maken heeft. Intussen vergelijk ik haar met een dode tak aan de boom die ik ben. Ik heb die tak nog willen reanimeren, maar het heeft niet mogen zijn.’

‘Je kunt die vriend(in) gerust blijven missen,’ schrijft Irene Levine in haar boek, ‘maar aanvaard ook dat jullie vriendschap tot een einde is gekomen.’ Bovendien heeft ze het over het leermoment: hoe kan ik uit die breuk leren om zo een betere vriend te zijn? Dat ziet ook Uus Knops als een kans: ‘Zo’n exitgesprek kan een cadeau zijn dat de vertrekkende vriend geeft: misschien ligt de breuk aan hem of haar? Maar misschien doe jij iets waar de ander last van heeft en waaruit je kunt leren. Kan ik iets veranderen of ligt het buiten mij en moet ik het aanvaarden, dat is de vraag.’

Hanne heeft de mail met de zeven redenen van de breuk nog lang bijgehouden. ‘Ik heb er zeker uit geleerd. Dat ligt ook in mijn aard: ik wil begrijpen wat er is misgelopen en hoe het anders kan in de toekomst. Ze had op bepaalde vlakken uiteraard een punt: ik ben nogal hevig in mijn reacties en ik relativeer te veel, dat deed ze me ook beseffen. Blijkbaar komt dat vermoeiend over. Vandaag heb ik meer oog voor andermans reactie. Soms zie ik iemand schrikken als ik er weer eens iets uitflap. Dan ga ik achteraf naar die persoon om uit te leggen dat ik het niet zo hard heb bedoeld.’

Intussen hebben Hanne en Els opnieuw af en toe contact, toch is de vriendschap voorbij. Hanne: ‘Ik ben zeer loyaal in mijn contacten, maar de breuk was te pijnlijk, voor mij lukt het niet meer. Tijdens de lockdown sorteerde ik foto’s en zag ik al die mooie, grappige, kostbare momenten samen passeren. Dat deed pijn, maar ik kan er intussen ook op een dankbare manier naar kijken.’