Waarom wereldbollen lang niet zo neutraal zijn als ze lijken

Naast bedreven lifestylejournalist is Nathalie Le Blanc ook een enthousiaste boekenwurm. De frappante feiten die ze al lezend opmerkt, deelt ze in haar wekelijkse column. Deze week: Around the World in 200 Globes van Willem Jan Neutelings.

‘Duid op deze wereldkaart Libanon, Argentinië en Sri Lanka aan.’ Na meer dan dertig jaar ben ik de docent en het vak vergeten, maar ik herinner me deze examenvraag als was het gisteren. Vooral omdat die kaart in niets leek op die van Mercator: ze had niet Europa als middelpunt maar Azië. Het is een van de enige keren dat ik doodgewoon blij was met een examenvraag. Ik wist de antwoorden, niet omdat ik zo intelligent was, maar omdat de kaartvrienden van mijn ouders een grote, blinkende wereldbol in huis hadden. Het was de plek waar hun martini en porto woonden, en vooral ook de plek waar ik mezelf als kind op lange kaartavonden entertainde door onze planeet te bestuderen. Geen idee waar mijn liefde voor kaarten en wereldbollen vandaan komt, maar ik kan er nog altijd uren op turen. Misschien weet ik gewoon graag waar ik ben.

Ik was dan ook even blij met het boek Around the World in 200 Globes als met die bewuste examenvraag. Architect Willem Jan Neutelings, die mee aan het MAS in Antwerpen tekende, deelt in dit boek zijn verzameling wereldbollen en zijn kennis over hun geschiedenis. ‘Door de eeuwen heen zijn globes geëvolueerd van uitzonderlijke objecten die alleen weggelegd waren voor de elite, tot een massaproduct dat iedereen zich kan permitteren. (…) Dit boek is een kroniek van de turbulente 20ste eeuw.’

Het fantastische aan boeken die de ontwikkeling van een ietwat nicheonderwerp schetsen, is dat ze eigenlijk ook het verhaal vertellen van onze geschiedenis. Van papier-maché tot plastic, van art deco tot psychedelica, er komen heel wat nieuwe materialen en designstijlen voorbij. Uiteraard verandert ook de technologie en de aardrijkskundige situatie die een plek krijgt op de wereldbollen in de loop van de eeuw. Wereldoorlogen, kolonies die onafhankelijk worden, muren die opgetrokken worden en weer omlaag gaan, er moest regelmatig wat hertekend worden. Eeuwenlang gingen wereldbolmakers aan de slag zonder dat ze de planeet die ze namaakten ooit in zijn geheel zagen, het was pas toen de crew van Apollo 8 in december 1968 de eerste foto maakte dat we collectief zagen hoe onze aarde er voor niet-aardbewoners uitzag. En aliens, dat zijn we met wat fantasie toch allemaal een beetje, als we naar een wereldbol kijken.

Wat me het hele boek lang treft, is hoe alledaags een wereldbol geworden is. In elk huis en elke klas een wereldbol het is een wens die sinds de jaren 30 telkens terugkomt, en het is bewijs van hoe onze maatschappij de vorige eeuw drastisch veranderde. In 1900 was zo’n 40% van de Vlamingen analfabeet, en pas in 1914 kwam er schoolplicht. Toen ik in 1987 naar de universiteit ging, waren we dankzij de schoolplicht tot achttien jaar een van de hoogst opgeleide landen. Educatie is een van de motoren die onze wereld fundamenteel veranderd heeft. Het feit dat een wereldbol vandaag spotgoedkoop en alomtegenwoordig is, is daar een mooi symbool van.

Maar de wereld staat niet stil, en in 2024 zijn al die wereldbollen dankzij de digitale globe die we allemaal in onze achterzak hebben zitten van een wetenschappelijk object tot decoratie gereduceerd. Iets wat waarschijnlijk frustrerend is voor wereldbolmakers, want ook al lijkt het tekenen van de continenten en oceanen op een bol een objectieve weergave van de realiteit, cartografen zijn niet zo neutraal als ze lijken. ‘Ze liegen niet,’ citeert Neutelings de kaartenhistoricus Vladimiro Valerio, ‘ze nemen een positie in. Kaarten zijn subjectieve constructies (…) en ze tonen ons een glimp van ons verleden en ons heden.’ Een glimp die nog altijd verwondering oproept, vandaar dat er in bijna elke kamer van mijn huis eentje staat of hangt. Een mens weet nooit wanneer hij eens vijf minuten naar iets interessants wil staren, toch?

Around the World in 200 Globes, Willem Jan Neutelings, Luster, 2024.

Lees ook: Brol kopen maakt niet gelukkig: wat we kunnen leren uit het boek “Less” van Patrick Grant