Wat je van apen leren kan: primatoloog Frans de Waal in zijn laatste interview met Knack Weekend

Als Frans de Waal, ’s werelds bekendste primatoloog, zijn licht laat schijnen over gender, valt er heel wat inspiratie te rapen voor hoe wij mensen de opvoeding van onze kinderen, de man-vrouwverhoudingen en de strijd tegen seksueel geweld kunnen verfijnen. 7 suggesties.

“Wij, de chimpansees, de bonobo’s: we zijn allemaal staartloze primaten die minstens 96 procent van ons DNA gemeen hebben en weinig verschillen in hoe we omgaan met concurrentie, verliefdheid of verlies. Kijk hoe blij we zijn dat we niet langer digitaal contact hoeven te hebben, maar elkaar weer kunnen aanraken en ruiken”, vertelt Frans de Waal (73) in de lobby van zijn hotel in Amsterdam.

De van oorsprong Nederlandse bioloog woont al meer dan veertig jaar in de VS, waar hij status verwierf met zijn al even lang durende academische onderzoek. Bij het grote publiek brak hij door met boeken over de overlap tussen het gedrag van mensen en andere dieren, en Time noemde hem in hun lijst van de honderd invloedrijkste mensen ter wereld.

Met zijn nieuwe boek Anders: gender door de ogen van een primatoloog waagt hij zich op verhit terrein. Zo reageerde de non-binaire wetenschapsschrijver Riley Black nog voor de publicatie ontgoocheld dat hij het genderlandschap niet radicaler hertekende. Het brengt De Waal niet van zijn stuk. “De reacties zijn vooral positief en dit debat is niet gebaat bij een exclusieve klemtoon op de culturele kant van de zaak. Sekse- en genderverschillen hebben ook een biologische basis, die ons veel leert over wat onze soort aankan in de snel veranderende wereld.”

1—Neem vaderschapsverlof

Kijk naar de ouderrollen. De Waal schildert een aangrijpende scène over de bonobobaby Kema, die door stropers wees wordt, maar op een dag gezien wordt terwijl een adolescente bonoboman haar vasthoudt en zij zich aan zijn buik vastklampt. Ze integreert daarna met succes in de groep.

“Mannelijke primaten hebben dus wel degelijk het vermogen tot zorgzaamheid. Daarom is het nonsens dat vaderschapsverlof, zoals in Amerika, onnodig of zelfs belachelijk wordt genoemd. Ook van volwassen chimpanseemannen in het wild is bekend dat ze kleintjes adopteren en er soms jarenlang voor zorgen. Dat is juist het mooie: normaal doen ze niets met kinderen, maar wel als de omstandigheden het vragen.

Er verscheen onlangs interessant onderzoek naar mannen die primary caretaker zijn, zoals weduwnaars of homo-ouders. Hun hormonale profiel blijkt meer moederlijk te worden, met bijvoorbeeld meer oxytocine (het knuffelhormoon, red.). Die flexibiliteit zit dus in onze soort en er is niets onnatuurlijks aan mannen die voor kinderen zorgen. Niet dat ze dat moeten doen, ik zeg alleen dat het een mogelijkheid is.”

Aansluitend daarop legt hij uit dat het niet is omdat vrouwen van nature meer gericht zijn op pasgeborenen dat ze allemaal moeder moeten worden – De Waal en zijn vrouw zijn bewust kinderloos – laat staan dat het een reden is om ze aan de haard te houden. “Daarin dragen de economen een verantwoordelijkheid, vind ik. In hun systeem levert binnenshuis werken geen geld op, waardoor vrouwen zich moeilijker konden emanciperen, terwijl het mannen niet aanmoedigt tot huishoudelijke arbeid. Ik vind dus niet dat alles prima is zoals het is, zeker niet voor vrouwen.”

2—Voed minder geforceerd op

In Burgers’ Zoo in Arnhem, waar De Waal zijn carrière begon, zag hij op een dag hoe de adolescente chimpanseevrouw Amber een bezemsteel vlooide en hem droeg zoals een moeder dat zou doen. Ze vormt geen uitzondering, want als een meisjesprimaat een pop krijgt, gaat ze er bijna altijd zorgzaam mee om.

“Ook bij mensen spelen meisjes liever dan jongens met poppen, of ze knutselen er een. De gemiddelde jongen knutselt liever een wapen, waardoor ik het vreemd en arrogant vind als ouders aandringen op een bepaald soort speelgoed. Ik zou in winkels de verdelingen opheffen en de keuzes van de kinderen volgen. Als een meisje zich ontwikkelt tot een technisch genie of een jongen heel zorgzaam met knuffels wil spelen, dan ga je hen toch niet fnuiken?

Bij primaten vertelt niemand de kinderen hoe ze moeten spelen, en dat heeft zijn nut. Zo zorgt de voorkeur van jongens om te worstelen ervoor dat ze vechttechnieken leren én hun kracht leren doseren. Ik ben het niet eens met feministes die zeggen dat je jongens meer als meisjes moet grootbrengen. Biologisch is het nu eenmaal zo dat jongens fysiek sterker en gewelddadiger zullen worden, kijk maar naar de moordstatistieken. Dat vraagt om een andere aanpak. Je moet jongens leren om hun kracht louter voor goede doeleinden te gebruiken. Onze biologische kennis pleit er dus voor om te stoppen met dingen te forceren die niet te forceren zijn.”

3—Schakel ervaren mannen in

De Waal ontkent zeker niet dat primaten agressief uit de hoek kunnen komen – de scène waarin chimpansee Luits testikels uit zijn balzak worden geperst is ronduit gruwelijk – maar hij stipt tegelijk aan dat verkrachting vooral een menselijk probleem is. Bij de Make Love, Not War-bonobo’s zag hij het nooit. “En zelfs bij de opvliegender chimpansees is het zeer zeldzaam. Wat wij verkeerd doen? We gingen in huizen wonen, wat nuttig is voor het grootbrengen van kinderen, maar maakt dat mishandeling kan voorkomen zonder al te veel repercussies.”

Moeten mannen elkaar daarin niet opvoeden? Ze lijken elkaar erg streng te beoordelen op hun keuze van voetbalploeg of kledij, maar minder op eventueel grensoverschrijdend gedrag. “Ja, kennelijk is het hoge aantal verkrachtingen op Amerikaanse campussen geaccepteerd, maar ik kan me niet voorstellen dat we dat in mijn tijd zouden hebben laten passeren.

Bij primaten zijn het vooral vrouwen die tussenkomen bij geweld tegen hun seksegenoten, maar het zijn oudere mannen die adolescenten leren om hun ongecontroleerde agressie te dempen. Ook bij een Afrikaanse olifantenpopulatie zaaiden jonge stieren onlangs dood en vernieling omdat de oudere mannen gedood waren om hun ivoor. Toen er nieuwe ouderlingen in het park geïntroduceerd werden, hadden die binnen de dag orde op zaken gesteld.

Het lijkt er sterk op dat kinderen heus niet alleen leren van hun ouders, maar ook door zelfsocialisatie en hun natuurlijke fascinatie voor rolmodellen van hun eigen gender. Daarom geloof ik dat vaderloze gezinnen een probleem zijn.”

Het is een van zijn standpunten die weinig politiek correct klinken, want wat met lesbische ouders? “De meesten zien het nut van mannelijke modellen in en laten hun zonen contact hebben met leraars, ooms of sportcoaches die het goede voorbeeld kunnen geven. Een moeder kan haar tienerjongens psychologisch wel de baas, maar fysiek meestal niet.”

4—Verenig de vrouwen

Toch is er goed nieuws voor vrouwen: volgens De Waal is een cruciaal wapen in de strijd tegen seksueel geweld ‘zusterschap’, over bloedbanden heen. “Je ziet het heel sterk bij vrouwelijke bonobo’s, die daardoor de fysieke dominantie van mannen kunnen tenietdoen. Het is tekenend dat verkrachtingen alleen maar voorkomen bij orang-oetans, een soort waarbij de vrouwen niet samen door het bos reizen en dus geen enkel verweer hebben als ze een veel groter, hitsig mannetje kruisen.

Mensen hebben natuurlijk meestal geen seks in het openbaar – waarschijnlijk evolueerden we naar die privacy om competitie te voorkomen – en dus kun je die bonobo-aanpak niet rechtstreeks vertalen. Maar vrouwelijke solidariteitsbewegingen zoals #MeToo moeten zeker blijven bestaan.”

Wat is de lijm voor die sisterhood? Hij lacht. “Veelvuldige, onderlinge seks, als we naar de bonobo’s kijken. Die doen heel vaak de hoka-hoka, waarbij ze met hun clitorissen tegen elkaar wrijven. Maar alle gekheid op een stokje: bij ons hebben vrouwen over het algemeen sterke banden. Er wordt wel gezegd dat ze niet goed kunnen samenwerken, maar daar zijn weinig aanwijzingen voor. In een onderzoek van mij binnen operatiekamers van ziekenhuizen deden de vrouwelijke teams het zelfs beter dan de mannelijke.”

5—Herwaardeer de alfa

Klinkt ook niet meteen politiek correct, maar De Waal zegt dat de term ‘alfaman’ die hij ooit introduceerde helaas in betekenis verschoof. “In de populaire cultuur of managementboeken staat hij gelijk aan bazige types, bullebakken zelfs. Terwijl alfamannen bij primaten gewoon de hoogste in rang zijn, en bovendien meestal leiders die twisten sussen, de underdogs beschermen en daardoor geliefd zijn bij hun gemeenschap.”

Toch niet meteen wat je ziet bij een Johan Derksen of Marc Overmars, die na hun respectievelijke vrouwonvriendelijke praat en dickpicks gewoon weer aan de slag gingen. “In Amerika zouden ze er radicaal uit gevlogen zijn.

Ik vind in dit verband nuance essentieel. Mijn haren gaan overeind staan als mannen de schuld krijgen van alles wat er mis is in de wereld. Wat niet betekent dat ik het idee van de natuurlijke dominantie van de man volg. Integendeel, ik ken geen enkele bonobokolonie onder leiding van een man. Ook bij andere primaten heeft elke groep een alfavrouw met veel macht, niet vanwege haar kracht, maar om haar leeftijd en persoonlijkheid.

Wij mensen nemen de natuur vaak als model voor wat we ideologisch graag in onze maatschappij willen zien. Zo zegt men dat dieren uiterst competitief zijn, omdat dat ons kapitalistische systeem doet draaien, terwijl wij biologen weten dat tal van soorten, van mieren tot orka’s, overleven door samen te werken. Net zo is geestelijke of natuurlijke superioriteit van het ene boven het andere gendernonsens.”

6—Onderschat de vrouwelijke seksualiteit niet

Ook wat seks betreft hebben mannen niet noodzakelijk het overwicht, want het bewijsmateriaal voor een ondernemende vrouwelijke seksualiteit en het belang van hun voorkeur stapelt zich op. “Dit werd lang over het hoofd gezien, enerzijds omdat ze moeilijker te zien is dan de mannelijke poeha,” zegt De Waal, “maar chimpanseevrouwen doen bijvoorbeeld volop aan stiekeme copulaties, achter de bosjes of als de baas slaapt. Daardoor blijken alfamannen voor minder nazaten verantwoordelijk te zijn dan gedacht.

De selectieve blindheid was anderzijds cultureel. De maatschappij is niet blij met dit soort vrouwelijke ondernemingszin, en mannelijke wetenschappers, onder wie Freud, probeerden systematisch het vrouwelijke libido in een doosje op te sluiten en de sleutel weg te gooien. Terwijl de evolutie alleen maar kon plaatsvinden omdat de vrouw niet louter de passieve ontvanger was.

Bij bonobo’s denken we trouwens dat de grote seksdrift van vrouwen belangrijke voordelen oplevert in hun relaties met mannen. Het zou kunnen verklaren waarom zij, net als mensenvrouwen, veel vaker copuleren dan ze zwangerschappen kunnen hebben. De antropologe Sarah Hrdy suggereert dat het een bescherming is tegen kindermoord, vanuit het idee: primaten weten niets over hun vaderschap, maar volgen wellicht de eenvoudige regel ‘Wees aardig tegen kinderen van vrouwen met wie je recent seks had.’ In die zin is copuleren met een boel mannen zo gek nog niet.”

7—Vier de variatie

Een chimpansee die duidelijk De Waals hart stal, is Donna. Al sinds haar peutertijd speelden ze samen en hij maakte van nabij mee hoe ze opgroeide tot een robuuste vrouw die zich masculiener gedroeg dan anderen. “Ze hield van worstelen, typisch iets voor jonge mannetjes, en toch lieten volwassen mannen haar meedoen. Ook andere primaten zag ik nooit ‘afwijkende’ soortgenoten pesten of uitsluiten, ik vermoed omdat ze die vanaf hun geboorte meemaken. Je mag hopen dat hoe zichtbaarder gendervariaties in onze maatschappij zijn, hoe toleranter ook wij zullen worden. Het ging voor een stuk zo met homoseksuelen, hoewel ik nu hoor dat men in Nederland een stap terugzet op dat vlak. Mensen zijn zo normatief; apen maken nergens een probleem van, zolang de orde niet wordt verstoord.

Mijn boek helpt misschien om in te zien dat de variabiliteit ook bij andere diersoorten bestaat en dus geen menselijk verzinsel is, iets waartoe jongeren zouden worden aangezet. Genderrollen – de typische gedragingen, houdingen en sociale functies van elke sekse – zijn misschien culturele producten, maar de genderidentiteit – de innerlijke overtuiging of je mannelijk of vrouwelijk bent – lijkt van binnenuit te komen. Joan Roughgarden, een Amerikaans biologe en trans vrouw, linkt het weer aan zelfsocialisatie. Een transgender-identiteit is dan de aanvaarding van een voorbeeld van de tegenovergestelde sekse. Een transmeisje is geboren als jongetje, maar neemt vrouwelijke rolmodellen en komt zo terecht bij een vrouwelijke identificatie en expressie.

Voor biologen is zo’n variatie de normaalste zaak van de wereld: geen twee bomen zijn hetzelfde. Dat betekent ook dat niet ieder individu past in de gemiddelden die we hier bespraken. Niets is zwart-wit.”