Wanneer is een relatie toxisch? ‘Partnergeweld sluipt meestal onzichtbaar en stapsgewijs in een relatie’

Ligt de schuld voor partnergeweld altijd bij één partner? Moet je sowieso stoppen met een toxische relatie? Therapeute Vanessa Muyldermans pleit voor een gezonde kijk op ongezonde liefde. “Ik hou mijn hart vast wanneer mensen zeggen dat ze nooit ruziemaken.”

In België krijgt een op de vijf vrouwen en een op de zeven mannen ooit te maken met partnergeweld. Soms gaat het dan om fysiek of seksueel geweld, maar veel vaker gaat het om psychisch of emotioneel geweld, zegt de Mechelse relatietherapeute Vanessa Muyldermans (42). Partners die onophoudelijk bekritiseerd worden, verbale agressie ondergaan of beperkt worden in hun vrijheid: de talloze verhalen in haar nieuwe boek Ziek van liefde zijn uit het leven gegrepen en verrassend herkenbaar. “Over toxische relaties bestaan veel misverstanden, te beginnen met het idee dat partnergeweld altijd heel heftig en dramatisch is. Maar in werkelijkheid zijn er allerlei vormen en gradaties van toxische relaties. Hoe dieper je uitzoekt wat er in zo’n relatie precies gebeurt, hoe duidelijker het wordt dat veel koppels ermee te maken krijgen.”

Partnergeweld is van alle tijden, schrijf je. Waarom hebben we er nu zoveel meer aandacht voor?

“Mensen denken vaak dat alleen mannen zich er schuldig aan maken. Dat klopt niet: vrouwen gaan net zo goed tot fysiek, emotioneel of ander geweld over. Maar twee generaties terug werden mannen wel verondersteld om hun vrouw in de hand te houden. Schreeuwde een man tegen zijn vrouw omdat het eten te laat klaar was, controleerde hij haar uitgaven, gooide hij al eens een bord op de grond of deelde hij een tik uit, dan keek niemand daarvan op. Veel partnergeweld werd dus als normaal gezien. Daarnaast staan we vandaag zelfbewuster in relaties en verwachten we dat die ons gelukkig maken. Vroeger had je gewoon pech als je behoeftes niet vervuld werden of je partner toch niet zo’n goede partij was: scheiden was geen optie. Vandaag stellen we dan het verderzetten van de relatie in vraag.”

Zelf spreek je liever van misbehandeling dan van partnergeweld. Waarom?

“Woorden als partnergeweld en mishandeling doen mensen meteen aan zware vormen van fysiek geweld denken, niet aan een partner die de ander manipuleert, kleineert of beledigt. Maar je kunt iemand ook slecht behandelen en ongelukkig maken zonder die fysiek te mishandelen. Voor mensen die tot een gezondere relatie willen komen, is dat een heel belangrijk inzicht. In mijn praktijk zijn er genoeg koppels die vertellen dat ze soms lelijke dingen zeggen of weleens duwen en trekken, maar meteen benadrukken dat ze elkaar nog nooit geslagen hebben. Dat helpt mensen uiteraard niet om hun daden onder ogen te zien en aan een andere omgang met elkaar te werken.”

Nemen we niet-fysiek partnergeweld niet serieus genoeg?

“We pikken het in ieder geval minder snel op. Als je partner voortdurend verwensingen en verwijten uit, dreigementen maakt of je in het bijzijn van anderen vernedert, veroorzaakt dat geen fysieke, maar wel emotionele schade. Het lastige is dat we die schade letterlijk niet zien, waardoor we er minder snel op reageren. Geeft je partner je op café een mep of kom je bij vrienden met een blauw oog, dan zullen mensen daar sneller iets van zeggen dan wanneer je partner je afsnauwt of spot met je prestaties in bed. Ook voor beide partners is dat blauw oog vaak een duidelijk teken dat er een grens overschreden is. Niet-fysiek geweld daarentegen wordt minder snel herkend, waardoor het vaak langer ongemerkt doorgaat. Soms leidt het mettertijd alsnog tot fysieke agressie. Krijgt de pleger thuis of van de omgeving geen signaal dat zijn lelijke woorden niet kunnen, dan gaat hij de volgende keer misschien nog een stap verder. Een verwensing wordt dan een fotokader op de grond smijten of een deur dichtgooien, tot de partner eens gewond raakt.”

Gekke sprongen

Waarom mijd je woorden als dader en slachtoffer?

“Soms komt het geweld inderdaad van één kant: er is een duidelijke dader en een slachtoffer. Dat wil ik zeker niet minimaliseren. Dan staan veiligheid en traumaverwerking voor het slachtoffer voorop en doe je met de ander, als die daartoe bereid is, aan dadertherapie. Maar in negen op de tien gevallen is het niet zo zwart-wit en is partnergeweld wederkerig. Ik hoor in mijn praktijk tal van verhalen waarin beide partners elkaar niet goed behandelen en het veel meer om actie-reactie en de dynamiek in dat koppel gaat: de een doet of zegt iets, de ander reageert erop, en zo wordt er voortdurend gepingpongd, waarbij de boel escaleert. Dan is koppeltherapie wel aangewezen. Willen beide partners naar zichzelf, hun gedrag en de impact daarvan kijken, dan kunnen ze ook ontdekken wat hen triggert en in welk patroon ze elke keer belanden.”

Iemand misbehandelt zijn partner niet omdat hij een slecht mens is?

“Zeker bij fysiek geweld is dat vaak de gemakkelijke verklaring. Maar heel vaak handelen mensen niet doelbewust en gaan ze vooral slecht om met situaties en emoties. Wanneer ze naar hun gevoel te weinig waardering ontvangen bijvoorbeeld, zich niet begrepen voelen of bang zijn dat de band met hun partner verzwakt. Hoe mensen dan reageren, hangt met allerlei factoren samen. Hoe ze in hun opvoeding geleerd hebben om te reageren bijvoorbeeld en wat thuis als normaal gedrag beschouwd werd, maar ook verdedigingsmechanismes die ze in het verleden ontwikkeld hebben of eerdere relationele teleurstellingen. Ook slechte communicatievaardigheden en alcohol- en middelengebruik kunnen een rol spelen, net als ingrijpende veranderingen en chronische stress. Ik praat misbehandeling niet goed, maar al die dingen kunnen mensen gekke sprongen doen maken. Vaak schrikken ze zelf van wat ze in volle emotie allemaal zeggen en doen. Denk dus niet dat het jou niet kan overkomen: elke gezonde relatie kan op een bepaald moment toxisch worden, en iedereen kan fout gedrag gaan stellen.”

Wanneer is er meer aan de hand in een relatie dan een dipje? Wanneer moeten we ons zorgen maken?

“Dat hangt van je eigen verlangens en noden af, maar die kun je alleen maar ontdekken door introspectie: wat heb je nodig van een partner en een relatie om gelukkig te zijn, wat zijn daarin absolute prioriteiten en wat is eerder bijkomstig? Kun je sommige behoeftes eventueel op een andere manier of met andere mensen invullen? Je partner hóéft niet al je behoeftes te vervullen. Maar er zijn wel een aantal pijlers in een relatie: fysieke en emotionele veiligheid en vertrouwen, verbondenheid, wederzijds respect, affectie en een goede balans tussen samenhorigheid en autonomie. Worden een of meerdere daarvan gedurende lange tijd niet vervuld, moet je te veel compromissen sluiten en gaat je partner voortdurend over je grenzen, dan moet je toch met elkaar gaan praten en kijken of je daar samen verandering in kunt brengen.”

Een luisterend oor

Buitenstaanders merken relatieproblemen soms eerder op dan de betrokkenen zelf. Hoe kan het dat we niet of pas laat doorhebben dat we in een toxische relatie zitten?

“Misbehandeling sluipt meestal onzichtbaar en stapsgewijs in een relatie: het begint soms met één venijnige opmerking. Zeker in het begin richt je je ook op positieve dingen en redeneer je de rest weg: je zult het wel niet goed begrepen hebben, of je partner is misschien gestresseerd. Dat kan perfect, maar vaak is dat ook wat we wíllen geloven. Hoe kan het anders dat die leuke man of vrouw tegelijk zo naar uit de hoek komt? Daarnaast lopen positieve en negatieve emoties vaak door elkaar. Omdat die nare partner ook andere, mooie eigenschappen heeft, omdat er na een incident toch weer fijne momenten volgen, of omdat we ons bijvoorbeeld optrekken aan een spijtbetuiging. In een relatie kun je boos of verdrietig zijn en graag zien tegelijk.”

Veel mensen houden relatieproblemen ook liever voor zich. Waarom praten ze er niet of pas na lange tijd met hun omgeving over?

“Vaak is er schaamte in het spel. Weinigen geven graag toe dat het ook bij hen soms misgaat of dat ze zich zorgen maken over hun relatie. Maar de buitenwereld reageert soms ook ongemeen hard, zeker wanneer je gelijkaardige problemen had met een vorige partner of wanneer de ongezonde situatie thuis al langer aansleept. Dan slinkt het begrip snel en legt de omgeving de verantwoordelijkheid soms bij jou. Of men verwacht meteen dat je een einde maakt aan de relatie. Dat is meestal goed bedoeld, maar vaak weten mensen helemaal nog niet wat ze willen doen en willen ze vooral een luisterend oor: iemand met wie ze van gedachten kunnen wisselen, maar die niet oordeelt en hen zélf laat beslissen wat ze verder doen. Nu denken mensen vaak: vertel ik wat er thuis allemaal gebeurt en ga ik er toch mee door, dan zullen vrienden me laten vallen.”

Oordelen we te snel dat een relatie beter stopt?

“Ik zeg zeker niet dat mensen zich slecht moeten laten behandelen of in een ongezonde relatie moeten blijven. Maar door onze romantische idealen vergeten we soms dat geen enkele relatie of partner perfect is. Zeker bij koppels die al lang samen zijn, is de kans groot dat ze al serieuze crisissen hebben gekend of elkaar erge dingen hebben aangedaan. Als koppels zeggen dat ze nooit ruziemaken, zijn dat vaak twee conflictvermijders die de dingen onuitgesproken laten en daardoor misschien dubbel zo ongelukkig zijn. Soms is ruziemaken dus beter dan niet praten. Hoe mensen met elkaar vechten is dan niet ideaal, ze vechten wel voor de relatie en zoeken verbinding met elkaar.”

Partners moeten elkaar al eens vergeven?

“In onze samenleving is dat vaak not done, zeker als iemand heel lelijke dingen heeft gedaan of als er fysiek geweld was. Maar als er aan beide kanten fouten gemaakt worden, zoals meestal het geval is, dan is het niet zo gek om je partner te vergeven. Denk aan iemand die lange tijd verwensingen moet slikken en dan plots een klap uitdeelt: daar hebben beide partners een aandeel in. Uiteraard keur ik dat niet goed – er zijn betere manieren om met elkaar om te gaan – maar daarom ben je nog geen slecht koppel dat per se uit elkaar moet gaan. Uiteraard, wil of kan een van beiden zijn gedrag niet bijsturen, dan is er weinig kans op verbetering. Maar zie je met z’n tweeën in dat je niet goed bezig bent en wil je het allebei beter doen in de toekomst? Dan is dat net heel mooi. Vaak is zo’n koppel trouwens extra sterk nadien, omdat ze samen al moeilijke momenten overwonnen hebben.”

Het gesprek aangaan

De vele relatieverhalen in je boek leren dat veel koppels ontzettend slecht communiceren met elkaar. Ze spreken amper uit wat hen kwetst of wat ze missen in de relatie.

“Dat is ook niet zo evident. Vanuit introspectie je eigen gevoelens snappen, daar de juiste woorden voor vinden: dat is vaak al een opgave. En dan moeten we die niet zo mooie of negatieve emoties ook nog eens delen met iemand die we graag zien, een partner van wie we appreciatie en liefde willen, maar die mogelijk boos of verdrietig zal reageren. Dan stel je je wel heel kwetsbaar op. Vaak vrezen mensen ook dat zo’n gesprek het einde van de relatie inluidt, dat er nog andere zaken naar boven zullen komen of dat onze partner er de brui aan zal willen geven. Maar moeilijke gesprekken horen bij het samenzijn. Partners die elkaar nooit irriteren of teleurstellen, relaties zonder spanningen, frustraties of compromissen: dat bestaat niet. En als je de ander niet vertelt wat je noden zijn, dan kan die daar ook niet aan proberen te voldoen.”

Wat als je partner elk gesprek uit de weg gaat en niet eens wil horen waar je mee zit?

“Het helpt soms om te benadrukken hoe belangrijk de ander is voor jou, en dat je het dus ook belangrijk vindt dat je partner wéét hoe jij je voelt. Maak duidelijk dat je geen ruzie zoekt, maar net verbinding. Of probeer het gesprek op te starten door te vragen hoe je partner zich bij een situatie voelde. Misschien heeft die gewoon wat meer tijd nodig om na te denken. Maar je kunt uiteraard niet in je eentje aan de relatie werken en een patroon van wederkerige misbehandeling doorbreken. Bots je voortdurend op een muur, schuift je partner je behoeftes aan de kant of wil die zichzelf écht niet in vraag stellen, dan kom je tot een punt waarop je keuzes moet maken. Aanvaard je dat sommige behoeftes onvervuld zullen blijven en neem je genoegen met wat er wel is, of kun je dat niet en wil je er toch mee stoppen? Voor mij is elke keuze oké – er is geen standaard die zegt waar de grens van het aanvaardbare ligt of wat een bevredigende relatie is. Maar het is wel belangrijk dat je je keuzes bewust maakt en de consequenties ervan aanvaardt.”

Welk advies heb je voor kersverse koppels die hun relatie gezond willen houden?

“Ik kan niet zeggen waar je je grenzen moet leggen – ieder mens en elk koppel schrijft zijn eigen regels. Maar ik zou wel aanraden om in te grijpen wanneer je voelt dat de ander ze overschrijdt. Voel je je niet goed bij iets wat je partner deed, wacht dan niet, maar ga er een gesprek over aan en kijk hoe de ander reageert. Dat verkleint alvast de kans dat de situatie verslechtert en je in een spiraal van misbehandeling belandt. Maar geen enkele houding of aanpak garandeert een rimpelloze relatie. Mensen horen dat uiteraard niet graag. Zeker wanneer ze in het verleden al eens gekwetst werden, willen ze zichzelf keihard beschermen om zoiets niet opnieuw mee te maken. Maar je kunt ook alleen maar liefde ervaren als je kwetsbaar durft te zijn. Een nieuwe relatie aangaan, dat is voor het vuurpeloton gaan staan en hopen dat je niet afgeknald wordt.”