Laat jij je weleens verleiden om iets impulsief te kopen, niet omdat je het nodig had maar omdat je op zoek was naar sprankeltje geluk? Je bent niet de enige. Veel mensen doen onbewust aan doom spending en geven impulsief geld uit om de werkelijkheid te ontvluchten. Wat kan voelen als een tijdelijke oplossing kost meer dan je denkt.
De inflatie blijft stijgen. Invoerkosten worden hoger. Het lijkt alsof er elke dag een nieuwe crisis wordt aangekondigd. In een wereld die steeds onzekerder lijkt, zoeken we naar een houvast om de controle in eigen handen te krijgen. Voor veel mensen betekent dat: shoppen. Of het nu gaat om een nieuw paar schoenen die we niet nodig hebben of de nieuwste gadget, het lijkt alsof we onszelf tot rust brengen door onze portemonnee open te trekken. Dat is precies wat doom spending is: impulsief shoppen als reactie op stress, angst of onzekerheid over de toekomst.
Shoppen tegen stress
Doom spending is niet hetzelfde als retail therapie, wat volgens professor consumentengedrag Malaika Brengman (VUB) eerder gedaan wordt om persoonlijke tegenslagen te verwerken. Doom spending is het resultaat van bredere maatschappelijke onrust, zoals inflatie, de aandelenmarkt en politieke beslissingen. Die zorgen drukken op ons gemoed en leiden vaak tot negatieve gevoelens, die we al scrollend en shoppend proberen te vergeten.
‘Shoppen vervult een emotionele functie’, legt professor consumentengedrag Barbara Biers van de Universiteit Antwerpen uit. Consumeren is dan een coping mechanisme dat helpt bij het reguleren van onze emoties. ‘Als je wereldbeeld overhoop gehaald wordt, gaat je brein in overlevingsmodus. Je langetermijndenken wordt uitgeschakeld, en je gaat je focussen op wat er hier en nu goed voelt. Dat noemen we ook wel myopisch denken of mentale bijziendheid. Je brein is gefocust op de onmiddellijke euforie van de aankoop, niet op de dure rekening die je achteraf gepresenteerd zal krijgen.’
Dat kortetermijndenken leidt tot impulsaankopen, waarbij we onszelf wijsmaken dat het product in kwestie ons gelukkig zal maken voor een lange tijd. Dat noemt men affectief voorspellen, zegt Briers. Maar we zijn er niet zo goed in. ‘Het grote probleem met doom spending? De aankoop is impulsief en het bijbehorende geluk maar van korte duur’, legt professor Brengman uit. De jurk die je drie dagen geleden nog enthousiast in je winkelmandje zwierde, belandt nog voor je het gedragen hebt in de vergeethoek van je kledingkast. De schaamte en het schuldgevoel blijven je echter achtervolgen. Opnieuw shoppen is dan verleidelijk. ‘Zo beland je in een vicieuze cirkel, die in het slechtste geval kan evolueren tot een koopverslaving’, aldus Brengman.
Zorgen voor later
Digitale betaalopties zoals buy now, pay later verleiden consumenten vaak tot uitgaven die hun budget eigenlijk niet toelaten. Je ziet het geld niet meteen verdwijnen, dus je kan jezelf gemakkelijk wijsmaken dat het nog op je rekening staat. Ook Apple Pay past in dat rijtje. Transacties kunnen makkelijk en snel uitgevoerd worden met een smartphone, waardoor de drempel om je portefeuille boven te halen verdwijnt en je sneller kan toegegeven aan de koopimpuls.
Bedrijven spelen volgens professor Briers in op het impulsief gedrag van mensen. Met slagzinnen zoals ‘beperkt aantal in stock’ of ‘laatste exemplaren’ wordt een gevoel van schaarste gecreëerd, wat het extra verleidelijk maakt om te klikken en te kopen. ‘Dat gebeurt omdat we een grote afkeer voor verlies hebben en niets willen missen, we hebben FOMO (fear of missing out) en zijn sociale wezens die graag meedoen met de laatste trends’, vertelt Briers.
Die FOMO in combinatie met de angsten en stress die we ervaren, zorgen opnieuw voor die hyperfocus op het hier en nu, waardoor je gemakkelijker overstag gaat. ‘Doom spending is zo’n beetje het online equivalent van hongerig naar de supermarkt trekken en je kar vol laden met ongezond comfort food dat je honger in een mum van tijd stilt. Je langetermijndenken en je beslissingsvaardigheden worden onderdrukt door het allesoverheersende hongergevoel’, aldus Briers. Dat mechanisme gebruiken merken in hun voordeel.
Smartphone en sociale media
Je zit op de trein en ontgrendelt zonder nadenken je telefoon. Je ziet nieuwsberichten voorbij komen: natuurrampen, oorlog, economische onzekerheid… In een poging om aan al die onheil te ontsnappen, open je Instagram. Tussen alle ellende genieten influencers en beroemdheden nog steeds van hun luxeleven, alsof er niets aan de hand is. En dat mist z’n effect niet.
‘Hoe langer we scrollen op sociale media, hoe groter onze drang om iets te kopen. Mensen vergelijken zichzelf vaak met mooie plaatjes online en de levensstijlen die ze bij anderen zien. Ze voelen zich vaak slecht omdat ze niet hetzelfde bereikt hebben en willen erbij horen’, verklaart professor Brengman. Spullen kopen kan een manier zijn om komaf te maken met dat gevoel.
Lees ook: Een maand offline: Nederland houdt met ‘Mei Social Vrij’ een collectieve digitale detox
Herkenbaar, stelt content creator Paulien Riemis, een vaste waarde in het Belgische influencerwereldje. Zij begon haar carrière in het pre-Instagram-tijdperk als modeblogster, en wist intussen online een grote following te verzamelen. Toch besefte ook zij begin dit jaar dat haar koopgewoontes net iets te veel gestuurd werd door algoritmes. Ze besliste dat het anders moest.
‘Ik shopte met het idee dat ik bepaalde kledingstukken moest kopen omdat ze op dat moment trendy waren en ik er als content creator ook moest bijhoren. Gelukkig heb ik dat idee kunnen loslaten. Intussen heb ik beseft dat iedereen z’n eigen stijl kan ontwikkelen en dat het niet nodig is om mee te zijn met alle trends’, vertelt ze. Geïnspireerd door de no-buytrend besliste ze om drie maanden lang geen nieuwe kledingstukken te kopen. Zo hoopte Riemis vat te krijgen op haar impulsief shopgedrag en komaf te maken met de verslavende dopaminerush die erbij hoort.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
‘Ik merkte dat ik veel impulsief shopte. Ik was bijvoorbeeld heel gevoelig voor koopjes en kocht vaak uit emotionele redenen. Ik wist dat ik dopamine kreeg van shoppen, waardoor ik me vaker liet verleiden. Door niet online of in winkels te gaan kijken, ging die koopdrang vrij snel weg. Een no-buy is een beetje zoals sporten. Je hebt er ook geen zin in, maar je merkt achteraf dat je er wel een beter gevoel van krijgt. Het volhouden is een goede manier om je brein te conditioneren en niet toe te geven aan de koopimpuls’, aldus Riemis.
‘Ik wil mijn volgers niet het gevoel geven dat ze bepaalde kledingstukken moeten kopen om erbij te horen. Als ik samenwerk met een merk, probeer ik te vermelden dat de producten goed zijn met simpele zinnetjes zoals ‘alleen als je ze echt nodig hebt’ in plaats van ‘dit is een must-have’. Daarnaast probeer ik niet direct in te spelen op microtrends, om mensen niet het gevoel te geven dat ze elke maand iets nieuws moeten kopen’, zegt Riemis.
Doom spending is heel menselijk: het biedt een tijdelijke houvast. Die nieuwe trui geeft je het gevoel dat je alles even kan vergeten. Maar het geluk dat we krijgen duurt niet lang en al snel gaan we op zoek naar iets nieuws om ons weer beter te voelen. Wat eerst als oppepper bedoeld was, eindigt vaak in extra druk op je budget én op het milieu. Iets om in het achterhoofd te houden wanneer je de FOMO voelt opkomen tijdens een scrollsessie op Instagram.
Tips om doom spending en impulsief shoppinggedrag aan te pakken
- Herken de negatieve gevoelens, spreek erover en zoek eventueel hulp.
- Budgetteren kan je helpen. Er zijn verschillende banking- en budgetteerapps zoals Dyme en YNAB waarin je alles kan bijhouden.
- Plan een moment in om goed na te denken over een aankoop. Heb je het wel nodig? Kan je ergens anders die vluchtige dopamine vinden? Denk er een week of een maand over na, als je het dan nog leuk vindt, is het waarschijnlijk iets dat je graag wil.
- Reageer niet op de impuls, maar plan je aankopen zorgvuldig in. Niet alleen je hoofd, maar ook je portemonnee zal je dankbaar zijn.
- Probeer je schermtijd te limiteren en stel in dat je bijvoorbeeld maar maximaal een half uur kan scrollen. Zo word je minder beïnvloed door wat je op sociale media ziet.
- Las een no-buy in. Verbied jezelf om een paar maanden iets te kopen. Maak een moodboard met de producten of kledingstukken die je wil kopen op Pinterest. Laat die ideeën even rusten en neem later terug een kijkje. Je zal merken dat veel spullen opnieuw van je lijstje zullen verdwijnen.