‘Waarom heb je niet gewoon ‘nee’ gezegd?’: de complexiteit van grensoverschrijdend gedrag ontrafeld

Slachtoffers van seksueel geweld die met een getuigenis naar buiten komen krijgen vaak een mengeling van bagger, onbegrip en vragen over zich heen. Waarom zijn ze niet eerder met hun verhaal naar buiten gekomen? Waarom hebben ze niet gewoon ‘nee’ gezegd? Drie experts verklaren de complexe dynamieken rond grensoverschrijdend gedrag.

Waarom wachten sommige slachtoffers zo lang om een probleem aan te kaarten, hun omgeving in te lichten of aangifte te doen? 

‘Omdat het complex is’, legt Arielle Petitjean uit. Zij werkt als psychologe in het Zorgcentrum na seksueel geweld in het UZ in Gent. ‘Bij grensoverschrijdend gedrag heb je uiteraard een dader en een slachtoffer, maar daarrond heb je ook een omgeving en een maatschappij. Al die lagen spelen een rol in de beslissing om wel of niet naar buiten te komen met wat er gebeurd is.’ 

‘De eerste factor is het slachtoffer zelf. Die voelt vaak schaamte over wat er gebeurd is. Schuldgevoelens, twijfel en zelfverwijten komen ook vaak voor. Heb ik zelf iets verkeerd gedaan? Heb ik me genoeg verzet? Was ik duidelijk genoeg? Wat zullen de gevolgen zijn als ik hier mee naar buiten kom? Veel heeft ook te maken met de persoonlijkheid van het slachtoffer. Soms zijn mensen conflictvermijdend, of bagatelliseren ze wat er met hen gebeurd is, omdat ze denken dat ze het dan beter kunnen verwerken. We beseffen vaak niet dat we als mensen specifieke overlevingsreacties hebben – vechten, vluchten of bevriezen – en begrijpen daarom soms onze eigen respons niet.’

Loyaliteitsconflict

‘De tweede factor is de dader. De mythe leeft vandaag nog dat seksueel geweld of grensoverschrijdend gedrag gepleegd wordt door iemand die we niet kennen. Dat klopt niet. Heel vaak is de dader een bekende. En als je iemand die je vertrouwt, begeleidt of graag ziet plots je grenzen overschrijdt, creëert dat een loyaliteitsconflict, met ambivalente en complexe gevoelens tot gevolg. De dader probeert het slachtoffer ook te manipuleren met uitspraken als ‘je hebt er toch van genoten’, ‘mensen zullen je niet geloven’ enzovoort.’

‘De eerde factor is de omgeving en de maatschappij, die bevorderend of blokkerend kan werken na een incident. We weten allemaal hoe er in een familie of vriendenkring, op een bedrijf of in een organisatie gereageerd wordt op seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag, want we hebben vaak al voorbeelden gezien. In veel omgevingen krijgt niet de dader, maar het slachtoffer vragen en verwijten. Misschien komen er zelfs represailles. Er zit een soort logica van controle achter die victim blaming, namelijk het idee dat slachtoffers enkel slachtoffer zijn geworden omdat ze iets fout hebben gedaan. Als je die fout vermijdt, kan het jou niet overkomen.’

‘We zien ook in de bredere maatschappij victim blaming, waarbij getuigen overspoeld worden met kritiek, bagger en zelfs bedreigingen. De negatieve reacties na een incident worden door slachtoffers soms omschreven als een nieuwe aanval, een tweede trauma. Als je dat bij andere slachtoffers hebt zien gebeuren, schrikt het ons af.’

Machtspositie

Is de dader iemand die een machtspositie heeft over het slachtoffer, dan wordt het nog ingewikkelder, want naar buiten komen kan dan je job of positie in gevaar brengen. Voor je beslist, overweeg je als slachtoffer wat je te verliezen hebt. Want je bent niet alleen een slachtoffer, je bent ook een ouder, iemands kind, een werknemer, een vriend(in). Wat zijn de gevolgen voor al die rollen? Ook je omgeving heeft heel wat te verliezen. Het weefsel van een familie, organisatie of bedrijf waar seksueel geweld of seksueel ongepast gedrag naar buiten komt, wordt aangetast. Naar buiten komen met een beschuldiging, heeft impact op het slachtoffer, maar ook op de dader, omgeving en zelfs de hele maatschappij.  Daarom wordt er vandaag, ondanks meer openheid, nog altijd ontzettend veel verzwegen.’  

Waarom slachtoffers het dan – soms na lange tijd – toch nog doen? ‘Wie bang is om niet geloofd te worden, kan soms toch beslissen om naar buiten te komen als ze zien dat anderen dat wel doen. Een getuigenis zet daarom soms ook anderen in gang. De angst dat de dader nog slachtoffers zal maken of ontdekken dat er nog incidenten zijn geweest, zijn ook vaak een motivatie. Als slachtoffer voel je soms een plicht om open te zijn, in de hoop zo andere incidenten te voorkomen. Er is ook een psychologische factor. Trauma is een complex gegeven, je kunt een gebeurtenis wegdrukken of een geheim bewaren, maar het lichaam herinnert zich wat je overkomen is. Slachtoffers kunnen fysieke klachten hebben, nachtmerries, paniekaanvallen, en hun mentaal welzijn lijdt eronder. Een incident is als een strandbal die je probeert onder water te houden. Dat kost inspanning, en na een tijdje is het niet meer mogelijk.’  

Hoe moeilijk is het om nee te zeggen of om duidelijk te maken dat aandacht ongewenst en grensoverschrijdend is?

‘Moeilijker dan je denkt’, vertelt Sofie Avery, filosofe aan de Universiteit Antwerpen en de Ugent, die aan een doctoraat rond seksueel overschrijdend gedrag werkt. ‘Het is niet gewoon een kwestie van nee zeggen, en dat heeft niet eens met je persoonlijkheid, zelfvertrouwen of leeftijd te maken. Om te beginnen is er de relatie tussen de twee mensen. De mythe dat seksueel geweld of grensoverschrijdend gedrag iets is wat tussen vreemden gebeurt, helpt niet, net als het feit dat grensoverschrijdend gedrag vaak een element van manipulatie in zich heeft. Als je een bosje ingetrokken wordt of er wordt je iets toegeroepen op straat, dan is het duidelijk. Maar als je baas ongepaste berichten stuurt, herken je dat in het begin misschien niet eens als problematisch.’

‘Het is sowieso niet makkelijk om iemand te wijzen op het feit dat je iets onaangenaam vindt. Als er ook macht of zorg in het spel is, wordt het nog lastiger. Neen zeggen klinkt als kritiek, en kan gevolgen hebben voor je job of positie. Punt vzw heeft nu een campagne lopen rond kwetsbare groepen die heel verhelderend is. Als iemand instaat voor je zorg bijvoorbeeld, ben je letterlijk afhankelijk. Neen zeggen kan tot het weerhouden van die zorg leiden. Daar komt soms ook angst voor escalatie bovenop. Als je iemand afwijst of op vervelend gedrag wijst, bestaat de kans dat die lastig, kwaad of zelfs agressief reageert. Soms laten slachtoffers bijvoorbeeld een kus gebeuren, omdat ze zo hopen van het probleem af te geraken. Als iemand zijn gedrag kadert als ‘verliefdheid’ en zichzelf presenteert als iemand die emotioneel wat labiel of zielig is, is het ook moeilijker om kordaat of hard te reageren.’

Genderdynamiek

‘Bovenop dat persoonlijke zit ook een maatschappelijke laag. Ook de genderdynamiek in onze maatschappij is belangrijk. Meisjes worden nog altijd meer dan jongens opgevoed om braaf te zijn. Ze leren dat het belangrijk is om mensen niet te kwetsen, niet in verlegenheid te brengen of voor schut te zetten. Daar rekenen daders vaak op. De Amerikaanse filosofe Kate Manne beschrijft in haar boek Down Girl hoe mannen en vrouwen in onze maatschappij andere taken toegeschreven krijgen. Vrouwen zijn de zorgers, ze moeten de vrede bewaren, iedereen geruststellen, lachen met mopjes…  Zeg je als vrouw neen of wijs je iemand op vervelend gedrag, dan krijg je het verwijt van een killjoy te zijn, een spelbreker of zuurpruim zonder humor of gezond verstand. Dat werkt remmend op hoe we reageren als ons iets overkomt.’

‘Ook milieu speelt hier een rol in. In de media- of cultuurwereld waar creativiteit en het financiële door elkaar geweven zijn, en er een lossere interpersoonlijke sfeer heerst, wordt er misschien verwacht dat je om kunt met opmerkingen over seksualiteit. Dat is in de academische wereld niet zo, maar omdat je daar vaak met mentoren te maken hebt, is het dan weer heel gewoon om met die mentor bijvoorbeeld te gaan eten.’

Hempathie

‘Die genderdynamiek verklaart ook de mildheid voor daders’, denkt Avery. ‘Zo lang ze zich niet als monsters gedragen, vinden we het moeilijk om iemand echt als dader te zien. Ook maatschappelijk aanzien speelt daar een rol in. Professoren bijvoorbeeld hebben zo’n hoge status dat men vaak niet kan geloven dat ze zoiets zouden doen. Kate Manne definieerde het idee van ‘hempathie’, het feit dat we disproportioneel veel empathie hebben voor mannen in onze maatschappij wanneer het gaat over misogynie of seksueel grensoverschrijdend gedrag.’

‘Daders gebruiken dat om zichzelf als het echte slachtoffer van de situatie te gaan presenteren. Er bestaat zelfs een naam voor zo’n reactie op een beschuldiging of een afwijzing. DARVO. Deny, attack, reverse victim and offender. Wat doe je als slachtoffer als iemand die jij op grensoverschrijdend gedrag wijst reageert door te ontkennen, je aan te vallen en jouw als de echte schuldige af te schilderen? Vergeet ook niet dat onze mening wordt gevormd binnen een maatschappelijke context. Wat is aanranding, wat is verkrachting, wat is grensoverschrijdend? Kan iedereen slachtoffer zijn, ook iemand die bijvoorbeeld gedronken heeft, de ex-partner of sekswerker is? Hoe veel sms-berichten is elektronische belaging?’  

Wanneer is genoeg, genoeg? Hoe vaak moet iemand die beschuldigd is, door het slijk? Waarom worden verontschuldigingen niet altijd aanvaard?

‘Het gaat niet over hoe vaak iemand zich verontschuldigt, maar hoe die dat doet’, legt Martha Claeys, filosofe aan de Universiteit Antwerpen, uit. ‘Excuses aanbieden, dat is meer dan woorden. Het is een taaldaad. Je spreekt iets uit, niet als een soort lege performance, maar omdat je met je woorden echt iets een doel voor ogen hebt. Maar die taaldaad kan mislukken. Om een sorry oprecht maken, moet die aan een aantal objectieve eisen voldoen.’

‘Verschillende filosofen hebben verschillende criteria gedefinieerd, maar er zijn een vijftal voorwaarden. Ten eerste moet het een uitdrukking zijn van spijt. Niet: het spijt me dat je het zo opneemt of het spijt me dat je het anders begrepen hebt. Wel: het spijt me dat het gebeurd is of dat ik het heb gedaan. Dat brengt ons meteen naar het tweede: het leed dat het gevolg is, moet erkend worden. Ten derde moet de eigen verantwoordelijkheid duidelijk onder ogen gezien worden. Schuldbesef dus, en liefst zonder excuses. Niet: ik had te veel gedronken, ik was ongelukkig, ik ben sociaal onhandig. Wel: het was fout, het had niet mogen gebeuren. Een vierde voorwaarde is een blik naar de toekomst. Het zal niet meer gebeuren, dus. En bij ideale excuses komt daar nog als vijfde de vraag bij wat er eventueel nodig is voor herstel.’

Een sorry is niet eenzijdig

‘Excuses spreek je uit als woorden, maar ze worden pas echt een taaldaad als alles errond ook getuigt van de oprechtheid’, legt Claeys uit. ‘Een sorry is niet eenzijdig, ze wordt ook ontvangen en moet dus voldoende zijn. Als het duidelijk is dat sorry zeggen een strategie is, in een rechtbank of in de pers, omdat het verwacht wordt, en niet omdat het echt gemeend is, dan zal dat niet geloofwaardig overkomen. Als je een slachtoffer niet ernstig neemt, een getuigenis probeert onderuit te halen, insinueert dat het allemaal zo erg niet was, dan wordt de sorry die daar op volgt, niet als gemeend ervaren.’

‘Neem het voorbeeld van de VRT en de documentaire Het Proces dat Niemand Wou. De CEO van de VRT neemt een beslissing, draait die na een paar dagen terug, en laat dan weten dat de VRT zich excuseert voor een inschattingsfout. Maar het was niet de VRT die verantwoordelijk was voor de fout, het was de CEO. Dus voelen die excuses niet oprecht aan. Bart de Pauw heeft al verschillende keren zijn excuses uitgesproken, en toegegeven dat hij leed berokkend heeft, maar als je die van dichtbij bekijkt, dan gaat het uiteindelijk altijd over hoe zwaar het voor hem en zijn omgeving is. Terwijl excuses fundamenteel moeten gaan over zorg en herstel van het slachtoffer.’