Waarom en hoe we best een wereld zonder bijen vermijden

Bijen zijn onmisbaar in ons ecosysteem, maar het gaat helaas niet goed met de diertjes. De bewustmakingscampagne ‘week van de bij’ vraagt om actie.

In 2013 overleefde 34 procent van alle Europese bijenvolken de lente niet. Vorige winter stierf opnieuw zeventien procent van de bijenvolken in België. Dat is geen goed nieuws, want de bestuivers onderhouden maar liefst drie vierde van het voedselassortiment van de mens, waarvan appels, peren, koffie en chocolade een paar voorbeelden zijn. Daarnaast zijn de insecten belangrijke bio-indicatoren voor de omgeving omdat ze zo gevoelig zijn voor toxische stoffen.

Zowel honingbijen als wilde bijen hebben het lastig. ‘Het grootste probleem zit in de laatste groep,’ zegt imker Jan Van Malderen . ‘In België bestonden meer dan driehonderd soorten wilde bijen. Een kwart daarvan is al uitgestorven en een derde is bedreigd. Qua diversiteit zit het dus niet goed in die groep.’

Wilde bijen zijn underdogs

Hoewel honingbijen ook last hebben van gifstoffen, krijgen vooral wilde of solitaire bijen het hard te verduren. ‘Bedrijven die pesticiden ontwikkelen moeten steeds onderzoeken of honingbijen beïnvloed worden, terwijl ze geen rekening houden met wilde bijen.’

We linken pesticiden nogal snel aan landbouwers, terwijl de schuld niet alleen bij hen ligt, volgens Van Malderen. ‘Het is gemakkelijk om met de vinger naar de landbouwers te wijzen, maar zij doseren pesticiden tegenwoordig zeer nauwkeurig en worden streng gecontroleerd. De gewone mens daarentegen, wordt niet op grote schaal gecontroleerd en sproeit maar wat in het rond. Vaak gebruiken zij een te hoge concentratie gifstof terwijl het niet eens beter werkt op die manier. Het zal daardoor enkel agressiever werken op het milieu en de omgeving, maar niet op het onkruid dat men wil bestrijden.’

Ook professor Dirk de Graaf van de UGent en oprichter van samenwerkingplatform Honeybee Valley waarschuwt: ‘Met de komst van de buxusmot wordt in Vlaanderen massaal naar het vergif gegrepen. Dit zal ongetwijfeld zijn nadelige gevolgen hebben voor andere ‘non-target’ organismen, zoals de bijen.’

Voor het tweede probleem, de ‘monocultuur’, kijken we wel naar de landbouw. ‘Een groot aantal solitaire bijen leven van een zeer specifiek dieet. Als wij grote gebieden gaan omploegen, verdwijnen bepaalde planten en dus ook sommige bijen.’ Bovendien bestaan Vlaamse landbouwgronden voornamelijk uit maïs, tarwe, aardappelen en bieten en dat monotone landschap biedt allesbehalve gevarieerde voeding voor bijen.

Wat als – in het slechtste geval – die solitaire bijen zouden wegvallen? ‘Er zou nog maar één soort bestuiver overblijven, de honingbij. Hoewel zij een deel van het werk op zich kunnen nemen, zijn er negatieve gevolgen aan zo’n scenario verbonden. Appels zouden niet langer mooi rond zijn en peren zouden een rare langwerpige vorm krijgen. Fruit heeft namelijk meerdere bezoeken van verschillende soorten bestuivers nodig om hun typische vorm te krijgen.’

Red de bijen

Bijen verzorgen driekwart van ons voedselassortiment, maar wat kunnen wij ondernemen om de diertjes te helpen? ‘Mensen moeten afstappen van het typisch Engelse gazon waar enkel gras op mag staan, want met minder onderhoud heb je een gezonder gazon,’ betoogt Van Malderen. ‘Laat de boterbloemen, madeliefjes en klaver maar komen, dan heb je van het begin van de lente tot het einde van de zomer een mooie bloemenweide vol diversiteit. Al dat leven houdt elkaar in balans waardoor je tuin ook nog eens minder vatbaar is voor plagen.’ Bovendien horen planten die voordurend besproeid moeten worden tegen ongedierte niet thuis in een tuin, zegt de Graaf. ‘Je kan ook voor nestgelegenheid zorgen voor wilde bijen met een insectenhotel bijvoorbeeld.’

Volgens de Graaf moeten we beseffen dat we de natuur niet verder mogen plunderen; ‘Waar mogelijk moeten we de omgeving zelfs terug ‘vergroenen’. Dat kan op verschillende fronten, zoals de stad, langs de weg en op bedrijfsterreinen. Als we zorgen dat bijen weer voldoende eten hebben, zullen ze aan veerkracht winnen.’

Het Belgische bijenbeleid

Onze regering ziet het alvast niet ambitieus. Toen onlangs een Europese stemming doorging over een verbod op ‘neonics’ – een pesticidegroep die schadelijk bleek voor bijen – koos België ervoor zich te onthouden en een uitzondering aan te vragen. Die werd aangevraagd met oog op de grootschalige Vlaamse bietenteelt die volledig behandeld werd met ‘neonics’.

Een aantal buurlanden, zoals Nederland en Frankrijk gebruiken wel al meer bio-suikerteelt: zij stemden dan ook voor het verbod op schadelijke neonicotinoïden. ‘Het is jammer dat België het voortouw niet durft nemen om de natuur in stand te houden terwijl hier zo veel mooie initiatieven en onderzoeksinstituten bestaan,’ zegt Van Malderen. ‘België is niet de beste leerling van de klas, onze buurlanden sprongen sneller op de kar van de onderzoeksinstituten.’

Grote ‘neonics’-producenten proberen eveneens de regulering rond pesticiden tegen te houden. Zo zijn de giganten Bayer en Syntega al jarenlang een ware lobby-oorlog aan het voeren. In 2016 kwam nog een ongepubliceerd onderzoek van de twee bedrijven zelf aan het licht, waaruit ‘neonics’ schadelijk bleken voor bijen, maar de producenten blijven strijden voor het gebruik van de pesticiden. Bayer reageerde dan ook misnoegd op het Europese verbod met een persbericht waarin het bedrijf de stemming ‘een trieste dag voor landbouwers en een slechte deal voor Europa’ noemde.

Maar ook de Graaf vindt het verbod nogal dubbelzinnig: ‘Ik heb het gevoel dat de bijensterfte enigszins misbruikt wordt om het verbod op ‘neonics’ af te dwingen. Zo is het aandeel van de pesticiden in de hoge wintersterfte van 2012 tot 2013 eerder beperkt. In Australië is er bijvoorbeeld geen noemenswaardige bijensterfte, terwijl ze daar ook gebruik maken van neonicotinoïden. Anderzijds is deze beslissing misschien een signaal van Europa dat het anders moet in de landbouw. In die zin kan ik er mij helemaal in vinden.’

Naast de ban op ‘neonics’ was ook de Europese “Rode Lijst” van bijen uit 2014 een belangrijke stap voorwaarts. Het document omvat informatie over bijna 2000 Europese bijensoorten en kaart de sterfteproblematiek aan. Uit het rapport blijkt dat negen procent van de bijen bedreigd waren in Europa op dat moment. Tenslotte benadrukt het verslag een tekort aan wilde bijen experten en de noodzaak aan meer onderzoek en kennis om de bedreiging tegen te gaan.

Er bestaan vandaag overigens tal van Belgische initiatieven en milieubewegingen die zich inzetten voor de bescherming van de bij. Honeybee Valley, het samenwerkingsplatform van de UGent op initiatief van de Graaf, voert bijvoorbeeld waardevol onderzoek naar bijen en bijenteelt om de sterfteproblematiek tegen te gaan. Daarnaast is Natuurpunt erg begaan met het lot van onze bestuivers. De organisatie biedt gedetailleerde informatie en advies aan om bijensterfte tegen te gaan.

Om een doemscenario te vermijden moeten we toch vooral naar onszelf kijken, vindt Van Malderen. ‘Als iedereen nog maar een paar vierkante meter in zijn tuin laat ‘verwilderen’, creëren we al een gigantisch areaal waar de natuur vrij spel krijgt en de diertjes een plek kunnen vinden.’ En een wereld zonder bijen, zoals Jon Hoekstra in A World Without Bees demonstreert, kunnen we maar beter vermijden.

A World Without Bees | History