Waarom boeken ons een beter mens maken

Sommige mensen kunnen zich geen leven voorstellen zonder boeken. Anderen beschouwen ze als ontspanning op vakantie, nog anderen zien het punt er helemaal niet van. De vraag is: zijn boeken nuttig? En zo ja, waarom precies?

Een plat object, gemaakt van een boom, met flexibele delen waar veel rare donkere kronkels op staan’, zo omschreef Carl Sagan een boek. De magie zit hem volgens deze astronoom, fysicus en wetenschapscommunicator in het feit dat die kronkels ons een glimp tonen van wat er gebeurt in het hoofd van andere mensen. Misschien wel van iemand die al duizend jaar dood is, en waar je dankzij een boek toch een connectie mee hebt. Dat in-het-hoofd-kijken is wat literatuur anders maakt dan bijvoorbeeld tv, film, theater of beeldende kunst, en het is misschien wel de sleutel tot onze grote liefde voor het geschreven woord. We zijn nu eenmaal een diep sociale soort en ongelofelijk geïnteresseerd in andere mensen. Dat maakt boeken niet alleen leerrijk, maar ook uitstekend entertainment.

‘Het maakt niet uit wat je leest,’ stelde neuropsycholoog David Lewis in 2009 in zijn studie voor het Mindlab van Sussex Universiteit. ‘Door jezelf te verliezen in een boek dat je aandacht opslorpt ontsnap je aan de zorgen en stress van de wereld van elke dag.’ Zijn onderzoek concludeerde dat elke dag amper zes minuten een boek lezen je stressniveau met 60% omlaag kan halen. ‘Het vertraagt je hartslag, ontspant je spieren, en verandert je gemoedstoestand. Het werkt ontspannender dan muziek, een kop thee, een wandeling of gamen.’ En ja, een goed verhaal doet je brein knetteren, omdat je tonnen nieuwe informatie krijgt en je geheugen aan de slag moet. Lezende kinderen begrijpen sneller abstracte concepten en het idee van oorzaak en gevolg dan hun niet lezende leeftijdsgenootjes. Ze pikken 50% meer woordenschat op door te lezen dan door pakweg tv te kijken.

‘Lezen, dat is verhalen begrijpen,’ stelt leesbevorderaar en boekendokter Silvie Moors. ‘Het is niet alleen fijn om door een succesvol verhalenverteller meegenomen te worden, maar je hebt het ook nodig om pakweg geschiedenis en wiskunde te begrijpen. Verhalen zijn essentieel voor onze soort, daar ben ik van overtuigd. Natuurlijk is lezen altijd een beetje escapisme, ontsnappen aan het hier en nu. Maar het is veel meer dan dat. Ik geloof in de kracht van literatuur, het kan heel wat teweeg brengen, zeker als je voor kwaliteit kiest. ‘

Moors wijst ons op de ideeën van de Bitse filosoof Alain de Botton, die over bijna alles in ons dagelijkse leven wel iets te zeggen heeft, en dus ook over lezen. Lezen is volgens hem een soort therapie die er voor zorgt dat we een wijzer, beter en mentaal gezonder leven gaan leiden. En wel omdat boeken vier belangrijke functies hebben. Ze besparen ons tijd, leren ons dat er niets mis is met falen, maken ons aangenamer mensen en verminderen onze eenzaamheid.

Lezen bespaart tijd

Wat neerzitten met je neus in een boek bespaart ons tijd, stelt de Botton. ‘Lezen geeft ons toegang tot emoties en ervaringen waar we in het echte leven jaren, decennia en soms zelfs millennia over zouden doen. Het is een soort realiteitssimulator.’ Of zoals de Britse auteur Hari Kunzru onlangs in The New Yorker stelde: ‘De kern van fictieschrijven is begrijpen hoe het is om op een bepaalde plaats te zijn, in een bepaalde tijd, in omstandigheden die ik niet ken.’

Hoe het is om een 19e eeuws weeskind te zijn dat meer pap wil, een Russische aristocrate die haar gezin verlaat voor haar minnaar, een jonge man die misbruikt werd of een moordenaar die mensen doodt omdat ze lekker ruiken? Je wil het niet echt meemaken, maar dankzij boeken krijg je toch een idee hoe het is. Boeken maken ons ook wereldburgers en tijdreizigers. Je reist naar Tokyo, Hawaï of Nigeria, maar ook naar het hof van Louis de veertiende of de Groeningekouter in 1302, en zelfs andere planeten en parallelle werelden. Omdat je in een boek van pakweg 300 pagina’s soms een heel leven meemaakt, zijn ze ook een soort tijdversneller. Zonder zelf van baby tot boomer te leven, zie je wat zo’n vol leven met zich meebrengt. Samengevat: literatuur geneest je van provincialiteit. Daarom zijn boekhandels volgens de Britse auteur Matt Haig ook zo’n fantastisch bizarre plekken. ‘Het lijkt alsof ze gewoon een winkel zijn, en geen toegangspunt voor 30.000 andere universa.’

Lezen leert ons leven met falen

Falen en hoe er mee om te gaan is een van de Bottons stokpaardjes. Uiteraard zijn boeken daar ook goed voor, vindt hij. Bijna elk verhaal gaat namelijk over iemand die het verknoeit, die fouten maakt, rare beslissingen neemt of doodgewoon brute pech heeft. Op Twitter, familiefeesten en aan de toog worden geklungel streng beoordeeld, vandaar dat wij collectief zo bang zijn om te falen. Maar in boeken is het oordeel lang niet zo streng en al helemaal niet eendimensionaal. We lezen er hoe het komt dat mensen onzeker, onwetend of ongelukkig zijn, we leven mee met Laarmans, Bridgit Jones en Thomas Cromwell, met pechvogels, domkoppen, en soms zelfs met ronduit slechte mensen, en leren zo om ook milder te zijn voor onszelf.

Lezen maakt ons een aangenamer mens

Al lezend brengen we een tijdje door in de schoenen van iemand anders en zien we de wereld dus door hun ogen. Daar leren we niet alleen iets van, het doet ons doet nadenken over de gevolgen van wat wij doen op het leven van andere mensen, stelt de Botton. Lezen bevordert daarom onze empathie en verbetert onze relaties met anderen, zo blijkt uit onderzoek. Theory of Mind is onze capaciteit om te beseffen dat andere mensen ideeën en verlangens hebben die anders zijn dan die van onszelf, en we hebben dat nodig om goed te functioneren in relaties en onze maatschappij.

Onder andere uit onderzoek van de psychologen David Comer Kidd en Emanuele Castano van de New School for Social Research blijkt dat het lezen van literaire fictie onze Theory of Mind kan verbeteren. We leren daardoor beter omgaan met de mensen om ons heen, en dat draagt waarschijnlijk bij tot een beter mentaal welzijn, stellen de wetenschappers. Collega’s die vragen hadden bij de studie van Kidd en Castano herhaalden hun experiment, en ontdekten dat hoe meer auteurs de deelnemers aan hun studie gelezen hadden, hoe beter ze waren in sociale cognitie. Oftewel het verwerken, opslaan en toepassen van informatie over andere mensen en sociale situaties.

Boeken zijn een soort vrienden: altijd eerlijk, nooit te druk om af te spreken en vol ongepolijste informatie over hoe de wereld echt in elkaar steekt

Dat is zelfs te zien in ons brein, zo blijkt. In het midden van de jaren negentig ontdekten neurologen spiegelneuronen, een soort neuronen die in ons brein actief worden als we iemand iets zien doen en die belangrijk zijn bij de ontwikkeling van empathie. Onderzoekers legden in 2011 lezers in een MRI-scan, en ontdekten dat we diezelfde spiegelneuronen produceren als we lezen over iets wat iemand doet, als wanneer we iemand live iets zien doen. Terwijl we lezen gebruiken we dezelfde hersennetwerken als wanneer we proberen in te schatten hoe de mensen om ons heen zich voelen.

Neem een recent voorbeeld. In een ophefmakend kranteninterview vertelde journaliste Sabrine Ingabire dat ze liever geen witte man als partner wil. Constenatie alom, ook al legde ze perfect uit waarom. ‘Ik wil bij iemand thuis kunnen komen en me veilig en begrepen voelen. Iemand aan wie ik racisme en seksisme niet moet uitleggen.’ Maar stel dat je naast die paar regels in een kranteninterview ook Americanah van de Nigeriaanse schrijfster Adichie gelezen hebt. Ifemelu, het hoofdpersonage in dat boek, gaat in de VS studeren, en wordt verliefd op Curt, een geweldige witte jongeman die haar oprecht graag ziet, maar toch niet helemaal begrijpt wat het is om als Afrikaanse studente in de VS terecht te komen. Omdat je als lezer vele pagina’s doorbrengt in het hoofd en hart van Ifemelu, begrijp je ook waarom die relatie niet werkt. En dan is een krantenkop als ‘Ik date niet met witte mannen’ helemaal niet shockerend meer, integendeel. Lezen maakt je daarom waarschijnlijk een begripvoller mens.

Literatuur geeft ons bovendien voorbeelden van mensen die genereus, goedhartig en sympathieke mensen, het soort mensen die volgens de Botton net iets minder aan bod komen in film, het Journaal of kranten.

Lezen kan eenzaamheid verminderen

We zijn vreemder dan we durven toegeven, stelt de Botton en onze rare gedachten verbazen ons wel eens. We kunnen ze bovendien niet zo maar met de wereld delen, en dat zorgt soms voor een gevoel van niet gekend-zijn, en dus voor eenzaamheid. Maar in boeken lezen we over andere rare mensen, die in duidelijke en eerlijke bewoordingen even vreemde gedachten en levens beschrijven als die van ons. Als je het gevoel hebt dat je de enige mens ter wereld bent die zijn relatie in de soep ziet lopen omdat je je gevoelens niet goed onder worden kan brengen, dan is het verhaal van Connel en Marianne in Normale Mensen een geruststelling. Dat komt blijkbaar vaak voor. En daarom voelen we ons soms minder alleen op de wereld met onze neus in een boek. Auteurs vinden volgens de Botton de woorden om onze speciale, soms fragiele, vaak bizarre ervaringen en gevoelens te benoemen, en geven ons daarmee een handleiding voor onszelf. In het werk van geniale schrijvers ontdekken we volgens auteur Ralph Waldo Emmerson onze eigen verwaarloosde gedachten. Daarom dat boeken een soort vrienden zijn. Altijd eerlijk, nooit te druk om af te spreken en vol ongepolijste informatie over hoe de wereld echt in elkaar steekt.

Ze hebben waarschijnlijk een punt want uit een studie aan de Dalhousie universiteit in Canada bleek dat tieners die graag en veel lezen, niet alleen beter presteren op school en maatschappelijk meer geëngageerd zijn, maar dat hun persoonlijke ontwikkeling er ook stevig baat bij heeft. Al lezend ontwikkelen ze een hoger zelfbewustzijn en een betere zelf-identificatie, ze ontdekken hoe relaties in elkaar zitten, welke waarden ze belangrijk vinden, hoe hun cultuur en andere culturen functioneren, hoe de fysieke wereld werkt en wat ze mooi en waardevol vinden.

‘Jonge tieners kiezen een boek omdat ze denken er plezier aan te beleven,’ schrijft psychologe Vivien Howard, ‘en ontdekken dan dat het een beetje over hen, hun eigen leven en problemen lijkt te gaan. Ze vinden antwoorden op vragen die ze niet eens gesteld hebben.’ Of zoals Franz Kafka naar zijn vriend Oskar Pollak schreef: ‘Sommige boeken zijn als een sleutel voor de onbekende kamers in ons eigen kasteel.’ Kafka vond dat je geen boeken moest lezen die je blij en tevreden maken, maar eerder verhalen die je wegblazen en ons diep raken. Een boek moet volgens hem de bijl zijn die de bevroren zee in onszelf kan openkraken. Matt Haig stelt het iets minder hevig. ‘Elk boek is het product van een brein in een bepaalde staat. Als je alle boeken samen neemt, heb je de som van de menselijkheid. Elke keer als ik een geweldig boek lees, voelt het alsof ik een kaart lees, een schattenkaart zelfs, en de schat waar die me naartoe brengt blijkt elke keer weer mezelf.’

Samen lezen

De Botton ziet lezen als een soorttherapie, en tijdens de lockdown kon je bij boekendokter Silvie Moors terecht voor een literair voorschrift dat op maat samengesteld was. Ze las fragmenten voor aan kinderen wiens ouder zich zorgen maakten omdat ze niet graag lezen, aan iemand die zich eenzaam voelde, iemand wiens huwelijk omwille van corona was uitgesteld en die zich wilde verdiepen in de liefde en aan een leerling uit het laatste middelbaar die zich afvroeg hoe zijn toekomst er zou uitzien. Daarnaast leest Moors ook samen in onder andere buurtcentra, gevangenissen, bibliotheken, psychiatrische instellingen.

‘Het is alsof er een extra dosis empathie bovenop komt als je voorleest of samen leest,’ vertelt ze. ‘Als je solo leest, spiegel je jezelf aan de figuren in het boek, als je samen leest komt daar een spiegeling met je gezelschap bovenop. Je krijgt nog andere blikken en insteken te horen als je een tekst bespreekt, en dan toont de kracht van literatuur zich echt. Ik pleit ook graag voor kwaliteitsvolle literatuur. Er is niets mis met een ontspannende roman volgens een bepaalde formule, maar goede literatuur is meerlagig. Het gaat niet gewoon van punt A naar punt B, misschien heeft het een experimentele vorm of toont het verschillende standpunten.’ Daarom dat Moors aanraadt om elke kans die je hebt om te lezen, ook aangrijpt. ‘Als je het geluk hebt dat je je kunt terugtrekken, en het geluk hebt dat een boek je echt raakt, dan ben je een gezegend mens.’

Of je gelukkig wordt van lezen, dat weet ze niet. ‘Er zijn onderzoeken die dat suggereren, maar wie weet wat oorzaak en gevolg is? Misschien lezen gelukkige mensen wel gewoon meer. Wat ik wel zeker weet, is dat boeken effect hebben op hun lezers. Dat ze eenzaamheid kunnen verlichten, en troost bieden in moeilijke tijden, dat boeken in tijden van ruzie of rouw een veilige plek kunnen zijn en dat ze ontroeren en prikkelen met hun schoonheid.’ Doen, dus, dat lezen!