Van heksenjacht naar heksenhype: waarom de heks een spiegel is voor onze samenleving

Jonge heksen overspoelen sociale media onder de hashtag #WitchTok, miljoenen keken naar de film Wicked, en Kamala Harris en andere machtige vrouwen worden weggezet als witch. Waarom zijn we vandaag zo gefascineerd door heksen? ‘Er is ruimte voor het bovennatuurlijke.’

Lees ook de getuigenissen van twee moderne heksen, Murielle Scherre en Inge Geurts.

Ik schrik me een hoedje wanneer ik met vriendinnen in Kopenhagen Midzomernacht – Sankt Hans – ga vieren. We staan in een grote kring rond een gezellig vuur wanneer er een pop wordt aangedragen. De Denen leggen ons uit dat die symbool staat voor een heks en verbrand wordt om ‘het kwade uit te drijven.’ Excuseer? Terwijl er overal in Europa om eerherstel voor de heksen wordt gevraagd, verbranden we voor de lol heksenpoppen om de komst van de zomer te vieren? De wereld op z’n kop.

Al van kindsbeen af ben ik gefascineerd door heksen. Uren met m’n neus in heksenboeken, boven een pot vol kruiden spreuken oefenen met m’n buurmeisje en vurig hopen op een toelatingsbrief voor Zweinstein, de toverschool uit Harry Potter. Een goede maatstaf om een millennial te herkennen.

Heksen bestaan (niet)

Heksen, dat zijn toch booswichten met een haakneus en een punthoed, of de griezelige buurvrouw die ’s nachts op een geit naar Satan rijdt? Dit soort heksen behoren tot de verbeelding en bestaan niet echt, maar wie sociale media, krantenartikelen, podcasts en blogs erop naslaat, kan er niet omheen: heksen zijn overal en ze leven tussen ons.

De heks is lastig te definiëren. Volgens Het grote heksenboek van Kathleen Vereecken werd de term pas rond 1600 gangbaar, maar heksen bestonden lang daarvoor ook al. In de oudheid waren er zieners, helers en magiërs, en magie werd niet per se als negatief gezien. ‘We associëren de klassieke oudheid met de grote filosofen, maar rationaliteit ging hand in hand met het bovennatuurlijke,’ zegt historicus Jonas Roelens (UGent). Samen met zijn collega Maartje van der Laak onderzocht hij in Gent de heksenprocessen toen het stadsbestuur in 2023 een eerherstel voor de slachtoffers van de vervolgingen organiseerde.

Disney en Bruegel 

‘Het beeld dat wij in het Westen hebben van heksen, baseert zich vooral op negentiende-eeuwse folklore, Disney en Halloween,’ licht dr. Roelens toe. ‘Hoe we de heks zien, is heel flexibel en afhankelijk van tijd, cultuur en plaats’, vertelt ook dr. Jan Machielsen, historicus aan de universiteit van Cardiff. ‘Op sommige vroegmoderne afbeeldingen zie je een jonge, mooie heks die haar kracht niet krijgt van de duivel, maar van haar sensuele lichaam. Tegelijk kwam het idee van heksen als duivelaanbidders op.’

De prenten van Pieter Bruegel de Oude verspreidden het idee van de heks als oude vrouw met punthoed en bezem, in de nabijheid van een pruttelende pot. Bezems waren een symbool voor vrouwelijkheid in een tijd waarin het haardvuur het hart van elk huis was. Die stigmatiserende prenten inspireerden heel wat andere kunstenaars, en het kwaad geschiedde: de heks wordt tot op de dag van vandaag stereotiep weergegeven als een oude toverkol.

Misschien zie jij in plaats van de sprookjesheks eerder de zussen van de televisiereeks Charmed, Willow uit Buffy the Vampire Slayer of Glinda en Elphaba, de heksen uit de musical Wicked voor je? Ons fantasiebeeld van heksen bestaat uit een bont allegaartje, maar ze hebben allemaal wel iets gemeen met elkaar. Het gaat om vrouwen die buiten de norm vallen, vaak met een grote mond.

Angst en roddels

Een van de meest donkere periodes in de heksengeschiedenis is die van de Europese heksenvervolging. ‘Het is een hardnekkige mythe dat heksenvervolgingen in de duistere middeleeuwen plaatsvonden. De middeleeuwse kerk drukte net erg op de rem op vlak van geloof in heksen. Ze beschouwden het als een heidens relict uit het verleden,’ vertelt dr. Roelens. Pas na de middeleeuwen, in de vroegmoderne tijd, werden ze wettelijk vervolgd en geëxecuteerd.

Overheden organiseerden de processen, maar het gewone volk speelde via beschuldigingen en roddels een sleutelrol. Het waren woelige tijden, geplaagd door oorlogen, klimaatverandering en religieuze verdeeldheid door de reformatie. ‘Het was ook een tijd van disciplinering’, vertelt Jonas Roelens. ‘Zaken zoals prostitutie en overspel werden strenger bestraft in de 16^de en 17^de eeuw dan in de middeleeuwen. Mensen moesten in het gareel lopen en seksuele eer was heel belangrijk.’

We hadden te kampen met een kleine ijstijd, waardoor heel wat oogsten mislukten en veel mensen in armoede belandden. ‘Het was de opkomst van het kapitalisme. De rijken werden rijker en de armen werden armer. De gewone burgers en boeren zochten verklaringen voor zaken zoals mislukte oogsten en kindersterfte en vonden in heksen een geschikte zondebok. Je werd in kleine gemeenschappen bovendien sociaal gedwongen om samen te werken met mensen die je niet vertrouwde of vervelend vond: ook dat was een broeihaard voor ruzies en jaloezie, wat leidde tot beschuldigingen,’ klinkt het bij dr. Jan Machielsen.

De reformatie, waarbij protestanten en katholieken tegenover elkaar kwamen te staan, zorgde voor twijfel. ‘Welke stroming biedt nu een toegangsticket voor de hemel? Die vraag zorgde voor een angstig klimaat,’ aldus Jonas Roelens. ‘Er circuleerden ook gedrukte werken over het gevaar van duivel, waaronder specifieke boeken die heksen aanduidden als de handlangers van Satan, zoals de Malleus Maleficarum – de Heksenhamer. Al die chaos plaveide de weg voor het geloof in een alternatief magisch wereldbeeld, waarin heksen kwade magie op jou kunnen loslaten.’

Het resultaat: duizenden executies aan de galg, op de brandstapel of in het water en een levenslang stigma voor beschuldigden.

Mensen in de marge

Vooral mensen met een lage sociale status, liepen risico om vervolgd te worden. Denk aan weduwen, kinderloze vrouwen, bedelaars en ouderen. Veel hing af van je sociale kapitaal en of je heksen in je familie had. ‘De geneeskunde werd steeds belangrijker, en mannelijke artsen duwden vrouwelijke helers naar de marge,’ aldus Roelens. Toch klopt het niet dat alle vermoorde heksen vroedvrouwen of genezers waren. ‘Witte heksen werden zelfs ingezet om “boosaardige” heksen te ontmaskeren,’ vertelt dr. Machielsen. ‘‘Tachtig procent van de slachtoffers was vrouw,’ zegt Jonas Roelens. ‘Uiteraard was de heksenvervolging gelinkt aan gender, maar of je vervolgd kon worden, was niet genderspecifiek.’

‘Het is niet zo dat iedereen klaar zat met een riek en fakkel om de brandstapel aan te steken voor alle vormen van magie. Er werd geloofd in goede en slechte magie, al was de grens soms dun.’

De vermoorde heksen waren vaak oudere mensen, deels omdat de processen soms lang konden duren, maar ook omdat ouderen sneller in de marges belandden. Zeker arme weduwen waren een gemakkelijke zondebok, want zij hadden niemand die hen kon verdedigen. ‘Hier in de Lage Landen was een weduwe een gegeerde positie voor de rijkere klasse. Je kon gaan en staan waar je wilde, zonder dat een man de plak over je zwaaide. Als arme vrouw lag dat anders: je was aangewezen op bedelen, wat je in de problemen kon brengen. Zeker als je niet dankbaar genoeg reageerde op de aalmoezen die je kreeg. Een arme weduwe moest zich gedienstig opstellen, en vooral niemand vervloeken als ze niet geholpen werd door de buren.’

‘Het idee dat je heksen fysiek kunt herkennen, is vooral gebaseerd op onze hedendaagse beeld van heksen. Er waren de zogenaamde tekens van de duivel, die je op de lichamen van heksen kon vinden, maar dat kon echt van alles zijn. Bovendien, zo lezen we ook in processen, duidden de beulen soms littekens aan die ze zelf hadden aangebracht. De verdachten verdedigden zich ook door te verwijzen naar die martelingen,’ vertelt dr. Roelens.

‘Er was een kleine minderheid die zelf toegaf heks te zijn, maar dat lag wellicht aan mentale problemen. De meeste mensen gaven niet meteen toe, maar pas na marteling door de beul,’ aldus dr. Machielsen.

Pas toen geestelijken en adellieden ook in het vizier kwamen van de heksenjagers, werd het tijd om de stekker uit de heksenvervolgingen te trekken en de rust te laten terugkeren.

De heks in een nieuw jasje

In de jaren vijftig kreeg de heks een make-over met de opkomst van de neopaganistische beweging Wicca, een spirituele praktijk met een focus op de natuur en magische tradities. Het idee van deze beweging is dat je als vrouw niet hoeft te luisteren naar mannelijke figuren, zoals priesters, maar gewoon kunt luisteren naar jezelf. Klinkt aantrekkelijk voor heel wat vrouwen die zich niet thuis voelen bij een mannelijke God, maar wel heil zien in een godinnencultus.

Tijdens de tweede feministische golf werd de heks een symbool van vrouwelijke kracht en onafhankelijkheid. ‘Vanaf de jaren zestig zijn we vanuit historische context beginnen zoeken naar vrouwen in het verleden. Hekserij werd daardoor plots een thema. Er werd in die tijd heel erg gefocust op de misogyne Heksenhamer, waarin vrouwen werden omschreven als fysiek en mentaal zwak, en daardoor een makkelijke prooi voor de duivel,’ vertelt Jonas Roelens. ‘Intussen weten we dat ook niet té veel belang moeten hechten aan die Malleus Maleficarum.’

De auteur van het werk, Heinrich Kramer, was een rare vogel. Hij publiceerde zijn antiheksenboek eind vijftiende eeuw, maar zat er al veel langer op te broeden. Het werk uitgeven had wat voeten in de aarde. Hij werd eerst weggelachen, maar slaagde er uiteindelijk toch in het op de markt te brengen – mits een toevoeging van een tweede auteur, Jacob Springer. ‘De populariteit van het werk ging in golven. Later kwamen er nieuwe demonologische werken uit, en dat was telkens een aanleiding om de Heksenhamer te herdrukken’, licht Jan Machielsen toe.

Heks als geuzennaam

De titel ‘heks’ werd in de jaren zestig een geuzennaam. Een bekende feministische knipoog naar de heksen was de beweging W.I.T.C.H (Women’s International Terrorist Conspiracy from Hell), die met ludieke acties de orde verstoorden. Slogans als ‘Wij zijn de kleindochters van de heksen die je niet kon verbranden’werden populair, al is die leuze historisch betwistbaar: de vervolgde ‘heksen’ waren gewoon mensen. ‘“Witch with a capital B“ vind ik persoonlijk een betere reclaiming,’ zegt dr. Jan Machielsen, ‘omdat die de tegendraadsheid in de verf zet.’

Ook in de derde en vierde feministische golf bloeide de heksencultus opnieuw op, mede dankzij (jeugd)literatuur, popcultuur en sociale media-trends, zoals Generation Hex en WitchTok. Via sociale media worden spreuken, foto’s van tarotkaarten en odes aan de seizoensgebonden heksenfeesten gedeeld – binnenkort vieren we het lentefeest Ostara. Het idee van de heks als duivelaanbidder is daar ver zoek. Logisch ook, want waarom zouden eigenwijze vrouwen een mannelijke baas gehoorzamen?

Vandaag staan heksen ook symbool voor protest: van ecofeministen tot politiek activistische en queer heksen. Moderne hekserij is niet religieus, maar eerder een vorm van zelfzorg, zelfontwikkeling en spiritualiteit. Je hebt georganiseerde covens (heksenkringen), maar ook veel solitaire heksen.

De vraag blijft wie je als heks wil reclaimen. Historici wijzen erop dat het belangrijk is om de genuanceerde geschiedenis van de vervolgde heks te kennen.

De comeback van magie  

‘Het geloof in het bovennatuurlijke is nog steeds wijdverspreid, zelfs in onze geseculariseerde samenleving’, stelt historicus Jonas Roelens  ‘In 1971 verscheen het boek Religion and the Decline of Magic, wat stelt dat er sinds de Verlichting steeds minder plaats is voor magie. Intussen weten we dat daar veel meer grijswaarden aan te pas komen. Als je vandaag een enquête afneemt, is het percentage van mensen dat – enigszins beschroomd – toegeeft te geloven in het bovennatuurlijke hoger dan die these over rationaliteit laat uitschijnen. De mens is een spiritueel wezen en zoekt zingeving buiten de traditionele religie.’ De interesse in het bovennatuurlijke gaat in golven. Opvallend genoeg gaat die heropleving vaak gepaard met wetenschappelijke vooruitgang.

De academische wereld speelt in op de groeiende interesse. Sinds 2024 kun je aan de Universiteit van Exeter een Master in magie en occulte studies volgen. Professor Emily Selove, die de master samenstelde, lichtte de keuze voor deze master toe aan The Guardian: ‘De recente heropleving van interesse in magie en het occultisme, zowel binnen als buiten de academische wereld, raakt aan de meest prangende vragen van onze samenleving. Dekolonisatie, de verkenning van alternatieve kennissystemen, feminisme en antiracisme staan centraal in deze opleiding.’ De christelijke krant National Catholic Register reageerde gealarmeerd: ‘Dit is gevaarlijk!’ Maar online klonken de reacties positief: ‘Hiervoor zou ik terug naar school gaan.’ Het bewijs dat de moderne mens wél nog nood heeft aan het bestuderen van magie en het occulte, klinkt de reactie van de universiteit. Denk maar aan het dragen van een talisman, tarotkaarten of rituelen voor een sportwedstrijd.

In de BBC-podcast Witch wijst ook antropoloog Dimitris Xygalatas erop dat rituelen al sinds mensenheugenis helpen om angst te bestrijden. Ze geven structuur en rust, net datgene waar velen onder ons naar op zoek zijn. ‘Hekserij is heel intuïtief,’ vertelt hij aan podcasthost India Rakusen. ‘In plaats van te vertrouwen op een hogere macht of je neer te leggen bij een groter plan waar je zelf geen invloed op hebt, geeft het juist het gevoel dat je zelf kunt ingrijpen. Een spreuk uitspreken om controle te krijgen – dat werkt ontzettend geruststellend.’

De heks als spiegel

De vermoorde heksen waren doorgaans vrouwen die buiten de norm vielen, met een grote mond. Ook nu word je als vrouw nog gemakkelijk verketterd. Trump en zijn fans gebruiken misogyne tactieken om  tegenstanders belachelijk te maken. Van presidentskandidate Hillary Clinton werd beweerd dat ze lid was van een satanische sekte en ook Stormy Daniels werd tijdens de processen met Trump beschuldigd van hekserij. Om Kamala Harris weg te zetten als gestoorde kol werd door Trump-aanhangers op T-shirts ‘The Wicked Witch of the Left’ gedrukt. ‘Deze politieke strijd zorgde voor een vernieuwde interesse bij studenten om bij te leren over het verleden van heksenvervolgingen,’ aldus dr. Machielsen. ‘Trump die roept dat er een heksenjacht op hem plaatsvindt: een grotere uitholling van de term bestaat haast niet.’

Dr. Machielsen wijst op de parallellen tussen de vroegmoderne tijd en 2025: politieke onrust, klimaatverandering, een groeiende kloof tussen arm en rijk en een maatschappij die de ‘ander’ viseert. ‘Er schuilt een heksenjager in elk van ons. Daar moeten we kritisch voor blijven.’

Historisch was de heks een label voor uitgestotenen, maar vandaag wordt het door velen gereclaimd als symbool van empowerment. Toch is het belangrijk om te onthouden dat de heksenjacht niet uitgestorven is. Minderheden verketteren, heksen jagen, vrouwenrechten terugschroeven en zelfs vrouwen (levend) verbranden – zoals recent in Oost-Congo – zijn helaas geen verleden tijd.

‘De VN sprak zich recent uit tegen hedendaagse heksenvervolgingen, zoals in Papua Nieuw-Guinea en delen van Afrika’, klinkt het bij dr. Machielsen. En ook hier worden mensen door (online) roddels en stigmatisering uitgestoten. Onze hernieuwde interesse in hekserij leert ons een waardevolle les: we kunnen geen vrede of liefde toveren, maar we kunnen wel nadenken over hoe we met ‘de ander’ omgaan.

Lees ook de getuigenissen van twee moderne heksen:

– Murielle Scherre over haar leven als moderne heks: ‘De enige regels waar ik me aan houd zijn de natuurwetten’
– Inge Geurts vindt magie in alles rondom haar: ‘Als kind wilde ik al een goede heks worden’