Terug naar huis na jaren als expat in het buitenland: ‘We gingen door een rouwproces’

Verhalen van expats over verre bestemmingen, nieuwe vrienden en onbekende culturen doen dromen van je koffers pakken en vertrekken. Hoe het voelt om na zo’n buitenlands avontuur weer terug te keren, daar wordt veel minder over gepraat.

Zeven jaar hadden ze op Curaçao gewoond. Een geweldige tijd van – naast werken en naar school gaan – barbecueën op het strand, surfen in blauwe baaien en ontwaken met de zoete geur van tropische bloemen. Ze wisten dat ze op een dag moesten terugkeren naar Nederland, hun thuisland waar ze allemaal geboren zijn. Op de dag van vertrek vloeiden er tranen, maar Norman Jansen (50), al jaren werkzaam voor de Nederlandse overheid, zag het wel goed komen met zichzelf, zijn vrouw en hun drie kinderen. Ze gingen terug naar huis, toch? Dat blijkt flink tegen te vallen, beschrijft hij in zijn boek De kunst van het remigreren. Ervaringen van een terugkerend expatgezin. De kinderen hebben nachtmerries, slechte schoolresultaten en heimwee naar Curaçao. Norman ergert zich aan het Nederlandse weer, en de kudde gehaaste mensen op de bus en in de winkel die lijken op dat weer: koud en afstandelijk. Er zijn spanningen, irritaties en woedeaanvallen. Hoe komt het, vraagt hij zich na enkele weken af, dat ze zich nog steeds niet helemaal happy voelen in Nederland, met z’n vertrouwde cultuur, normen en waarden? Dit had toch de eenvoudigste verhuizing van allemaal moeten zijn?

Omgekeerde cultuurschok

“Emigreren naar je eigen land brengt wel degelijk uitdagingen met zich mee”, zegt Koen Van der Schaeghe, directeur van Vlamingen in de Wereld, de belangenvereniging voor Vlamingen die in het buitenland (willen) leven, wonen en werken. “Het is misschien moeilijk te geloven, maar terugkeren is soms moeilijker dan vertrekken. Als je als expat naar het buitenland verhuist, dan wéét je dat je te maken zult krijgen met aanpassingsmoeilijkheden en bereid je je daarop voor. Wanneer je terugkeert naar bekend terrein, verwacht je dat niet. Je denkt dat je je leven van vroeger gewoon verder gaat zetten, maar zo werkt het niet. Remigreren is niet zomaar de draad weer oppikken. Het thuisfront is veranderd, je gezin is veranderd, jij bent veranderd. Eigenlijk kijk je opnieuw aan tegen een integratieproces, maar dan in je eigen land.”

Ik kon blijven praten over Hongkong – wat ik soms ook deed – maar daar hadden sommige vrienden geen boodschap aan, besefte ik achteraf. Ook hún leven was verder gegaan.

De worsteling van Norman en zijn gezin heeft een naam: reverse culture shock of omgekeerde cultuurschok. Het overkwam ook Sarah Neirinckx (47), die samen met haar man en twee zonen jarenlang achtereenvolgens in Kenia, Vietnam en Zambia woonde, waar haar man in de ontwikkelingssamenwerking werkte. Zes jaar geleden keerden ze terug naar België. “Remigreren naar eigen land viel me zwaar”, zegt ze. “Trek je naar het buitenland, dan weet je dat je je nooit helemaal zal kunnen aanpassen aan de lokale cultuur. Bij je terugkeer verwacht iedereen dat je dat wél zomaar doet. Dat lukte niet. Ik wist van die ‘reverse culture shock’ en dacht dat ik daar goed op voorbereid was, maar toch vond ik het heel moeilijk om opnieuw aansluiting te vinden bij de vrienden, familie en collega’s uit mijn oude omgeving. Onze levens en ervaringen waren al die jaren gewoon te verschillend geweest. Zelfs de taal bleek lastiger dan verwacht, na zoveel jaar Engels en Frans gesproken te hebben op het werk en in mijn sociale leven. Ik moest vaak zoeken naar mijn woorden en was soms letterlijk aan het vertalen. Dat kwam hard binnen.”

Nergens thuis

Onze geglobaliseerde wereld is een speeltuin voor wie wil proeven van een nieuwe cultuur. Steeds meer mensen wonen en werken tijdelijk in een ander land, dichtbij of mijlenver van hun thuisland. Over vertrekken op zo’n buitenlands avontuur zijn boeken en artikels vol geschreven, over de terugkeer bestaat veel minder onderzoek. “Niet alleen expats zelf, ook bedrijven en organisaties die werknemers uitsturen zijn zich er te weinig van bewust dat terugkeren naar het geboorteland weleens lastiger kan zijn dan gedacht”, zegt Lore Van Gorp. In 2018 promoveerde ze aan de UGent met een doctoraat gewijd aan die terugkeerfase of repatriation. “Als je als werknemer naar het buitenland vertrekt, word je door de organisatie meestal goed voorbereid met infosessies en hulp in allerlei praktische en administratieve zaken. Bij terugkeer is de ondersteuning doorgaans veel beperkter, of zelfs helemaal afwezig voor expats die op eigen initiatief naar het buitenland trekken om internationale werkervaring op te doen.”

Kinderen die een internationale school gewend zijn en niet meer kunnen aarden in de klas onder de kerktoren, de schok om van een warm land terug naar een koud klimaat te verhuizen, opnieuw je plek vinden tussen je oude collega’s, die al die jaren op dezelfde stoel zijn blijven zitten. Zijn het onderschatte of veeleer luxeproblemen? “Er zijn ergere dingen in de wereld,” geeft Norman Jansen toe, “maar dat neemt niet weg dat een terugkeer zwaar kan wegen op je gemoed en op je gezinsleven. Je omgeving heeft bovendien niet altijd begrip voor de gevoelens van verdriet en heimwee die je als terugkerende expat ervaart. Het was toch jouw keuze, jij wilde toch vertrekken, hoor je mensen denken. Of ben je dan niet blij dat je terug bent? Eigenlijk ga je door een soort rouwproces. Je rouwt om het leven dat je achterliet, je nieuwe vrienden daar, het alledaagse leven dat zo anders was.”

Ook al verhuis je ‘maar’ naar je eigen land, dat ook die stap een uitdaging kan zijn, is niet zo verwonderlijk. “Elke migratie is een life changing experience”, zegt Sarah Neirinckx, die als Third Culture Coach bij BLOOM intussen zelf mensen en gezinnen begeleidt die vertrekken naar of terugkeren uit het buitenland. “Je hebt tussen twee culturen geleefd: je hebt je vertrouwde cultuur voor een stukje moeten loslaten en een nieuwe cultuur moeten omarmen. Je referentiekader verbreedt, je visie en wereldbeeld veranderen volledig door de intense confrontatie met die andere cultuur. Je wordt je plots heel bewust van het feit dat je identiteit niet statisch maar dynamisch is. Bepaalde sociale regels of gewoontes die je altijd als vanzelfsprekend beschouwde, lijken opeens heel relatief. Die complexiteit van identiteit is iets waar je, terug in je thuisland, sterk mee kunt worstelen. Veel expats hebben na hun terugkeer het gevoel dat ze overal en nergens thuishoren.”

Die ‘nieuwe’ internationale identiteit die expats ervaren, kan een sterke invloed hebben op de herintegratie, weet ook Lore Van Gorp. “Voor sommige repats wordt het ‘expat zijn’ een cruciaal kenmerk van hoe ze naar zichzelf kijken. Hoe sterker dat gevoel van internationaliteit en ‘wereldburger zijn’, hoe moeilijker het doorgaans is om weer te aarden in het geboorteland, en hoe groter het verlangen om opnieuw naar het buitenland te trekken.”

Lijntjes doorsnijden

“Als een oud jeansjasje dat je na lange tijd weer uit de kast haalt: het past misschien niet meer zo mooi of moet zich nog wat ‘zetten’, maar je trekt het toch aan, want ergens voelt het vertrouwd. Zo omschreef iemand me ooit zijn terugkeer naar België”, vertelt Koen Van der Schaeghe van Vlamingen in de Wereld. “Een mooie vergelijking waar veel expats zich ongetwijfeld in herkennen. Net zoals je moest wennen aan je gastland, moet je ook opnieuw wennen aan je thuisland.”

Dat lukt beter met een sterk netwerk om je heen. “Een terugkeer naar het thuisland gebeurt niet in een sociaal vacuüm: vrienden en familie spelen een grote rol”, zegt Lore Van Gorp, die in haar doctoraat de invloed van persoonlijke relaties op de terugkeer van expats onderzocht. “Hoe beter je de relaties met de mensen in je thuisland onderhoudt, hoe vlotter de terugkeer doorgaans is. Dankzij Facebook, Skype en WhatsApp kun je dit vandaag gemakkelijk doen, maar ook ‘face to face’ contact is belangrijk. Dat kan door zelf regelmatig naar je thuisland af te reizen, maar ook door mensen naar je tijdelijke thuisland uit te nodigen. Het kan bijzonder waardevol zijn om zelf te laten zien of ervaren hoe je in het buitenland leeft, hoe het klimaat aanvoelt… Daardoor begrijpen ze doorgaans beter welke veranderingen en moeilijkheden je doormaakt wanneer je terugkeert.”

Onze dochter was amper twee toen we naar Curaçao verhuisden. Terug in Nederland wist ze niet eens wat een radiator was. Ze kende alleen een airco.

Herkenbaar, vindt Sandy Van Espen (42). Het is inmiddels bijna tien jaar geleden dat zij en haar man na twee jaar Hongkong – “de beste jaren van ons leven” – naar België terugkeerden. “We hebben een fantastische tijd beleefd in Hongkong. Na het werk trokken we onze teenslippers aan en gingen we iets eten of drinken met onze nieuwe vrienden. In het weekend verkenden we de stranden en de bergen rond de stad. Terugkeren was tien keer moeilijker dan vertrekken. Op vrijdagavond ben ik in Zaventem geland, op maandag zat ik opnieuw aan mijn bureau, tussen collega’s waarvan sommigen geen enkel besef hadden van wat ik de voorbije twee jaar beleefd had. Ook bij sommige vrienden merkten we weinig inlevingsvermogen of interesse. Ik kon blijven praten over Hongkong – wat ik soms ook deed – maar daar hadden zij geen boodschap aan, besefte ik achteraf. Ook hún leven was verder gegaan. Bepaalde vrienden hebben we na onze terugkeer weinig tot niet meer gezien, andere banden zijn dan weer sterker geworden. Dat geldt zeker voor de mensen die ons in Hongkong zijn komen opzoeken, zoals mijn ouders en schoonouders, mijn broer en zijn vrouw en enkele bevriende koppels. Veel mensen in onze omgeving hadden een ouderwets beeld van China. Het was voor ons bezoek vaak een verrassing, soms zelfs een schok, om te zien hoe modern en fancy Hongkong is. Wanneer je dan – met lichte tegenzin – terug in België bent, is het fijn dat je met die mensen toch wat ervaringen kunt delen, of samen herinneringen kunt ophalen.”

Je contacten onderhouden: het is een ‘regel’ waar Norman flink tegen gezondigd heeft, zegt hij zelf. “In al die jaren zijn we amper naar Nederland teruggekeerd. We hadden er gewoon geen behoefte aan, ook de kinderen niet. We gebruikten onze vakanties liever om door de bergen en natuurparken van Canada en Amerika te reizen, of door de Surinaamse jungle te dwalen. Achteraf gezien misschien niet de slimste keuze, want door ons oude thuisland zo te verwaarlozen, hebben we langzaam wel wat lijntjes doorgesneden. Sommige vriendschappen en familiebanden bleken na terugkeer niet meer te herstellen, en werden uiteindelijk zelfs verbroken.”

Jasje dat past

Iets meer dan twee jaar na hun terugkeer trokken Norman en zijn gezin terug naar Curaçao, toen Norman de kans kreeg om zijn functie daar weer op te nemen. “De beslissing was in twee seconden gemaakt. Thuis, dat was voor ons meer Curaçao dan Nederland geworden.”

Met zijn boek wil hij andere expats waarschuwen voor de reverse culture shock die zijn eigen gezin zoveel stress bezorgde. “Of je nu vertrekt of terugkeert, een goede voorbereiding is alles. Verdiep je opnieuw in je eigen land, in de cultuur en politiek, in de tradities en gewoontes. Beschouw je terugkeer niet als vanzelfsprekend, en al zeker niet als er kinderen bij betrokken zijn. Onze dochter was amper twee toen we naar Curaçao verhuisden. Terug in Nederland wist ze niet eens wat een radiator was – ze kende alleen de airco. Wees je ervan bewust dat het lastig kan zijn, dat de opwinding en euforie die je de eerste dagen na je terugkeer voelt, kunnen omslaan in boosheid en desoriëntatie. Wij gingen naar de dokter omdat we ons zo slecht voelden. Daar kregen we pilletjes met vitamine D voorgeschreven, terwijl we ons eigenlijk gewoon verloren en verward voelden.”

“Grijp je terugkeer aan als een nieuwe kans”, zegt Sarah Neirinckx. “Contact houden met je gastland en met andere expats kan de terugkeerpijn verzachten, maar kijk ook naar het hier en nu, en naar de toekomst. Hoe zie je de rest van je leven in België? Wat maakt dat je je opnieuw thuis kunt voelen hier? Hoe kun je dat stukje buitenland een plek geven in je leven hier? Ook al ga je door een moeilijke periode, je kunt er waardevolle dingen uit halen. Misschien is het wel het ideale moment om je te heroriënteren. En vooral: aanvaard dat het een zoektocht is die weleens lang kan duren. Geef jezelf tijd.” Tot het jeansjasje weer als gegoten – of toch op z’n minst comfortabel – zit.