Stress: te veel online zijn is niet goed voor je brein

Heb je soms het gevoel dat de wereld sneller draait dan vroeger? Dat het leven zoveel ingewikkelder is, en dat je verdrinkt in de zondvloed aan informatie en prikkels? Een slimme strategie voor een helder hoofd: filter de informatie en druk zelf tijdig op de pauzeknop.

Donderdagochtend, 7 uur. Bij het aftikken van de wekker op je gsm zie je al meteen een gemiste oproep. Onbekend nummer. Je zet koers richting douche en hoort op de radio dat het verkeer op de Antwerpse ring muurvast zit en hoeveel burgerdoden er zijn gevallen bij de zoveelste luchtaanval in Syrië. Tijdens het lezen van de krant check je ook even Facebook, en daar ontdek je dat kokosolie toch niet zo gezond is als gedacht, maar ook dat een goede vriendin van je, getrouwd, twee kinderen, haar eigen interieurwinkel opent. Damn, waar haalt ze de tijd vandaan? En dan belt je baas met de boodschap dat er onverwacht een nieuwe CEO aan het roer komt en of je tegen 11 uur alsjeblieft een bedrijfspresentatie in elkaar kunt steken. Paniek! En dat binnen de eerste drie kwartier na het aflopen van de wekker. De dag is met andere woorden amper bezig en het lijkt al alsof je al non-stop bestookt wordt met prikkels, twijfels en angst inbegrepen. Vreemd is dat niet, want we leven in een VUCA-wereld.

Volatiel. Onzeker (Uncertain). Complex. Ambigu. Een concept dat verrassend genoeg uit militaire hoek komt. “Het werd voor het eerst gebruikt tijdens de vroege jaren 90, na het einde van de Koude Oorlog”, legt Peter Hinssen, entrepreneur en auteur van het boek The Network Always Wins, uit. “De RAND Corporation hielp de Amerikaanse luchtmacht toen met hun militaire strategie en realiseerde zich dat de wereld elke seconde kan veranderen en dat je de toekomst onmogelijk kunt voorspellen met modellen. Dus bedacht een van hun medewerkers, Bob Johansen, het VUCA-concept en een strategie om snel en accuraat te reageren op onvoorspelbare situaties.”

VU…wat? “Volatiel betekent dat de dingen vaak en grondig veranderen”, vertelt Hinssen. “Veel mensen hopen dat de stabiliteit terugkeert na onze economische onrust en financiële crisis, maar misschien komt die rust nooit. Onzeker duidt op het feit dat we leven in een wereld met meer onzekerheden dan zekerheden. Denk bijvoorbeeld aan werkgelegenheid of pensioen. Voor de huidige werkende generaties is dat vaak een groot vraagteken.” Ook op andere terreinen in het leven verwacht je best het onverwachte, van ontslag en aanslagen tot geweldige maar onvoorziene wendingen. De derde letter verwijst naar onze complexe realiteit. “Alles is met elkaar verbonden; zelfs een vlinder die met zijn vleugels klappert kan een tornado veroorzaken. Veel mensen vatten de complexiteit van pakweg geopolitiek of artificiële intelligentie nog amper, maar ook over thema’s als gezondheid bestaat veel onduidelijkheid. De eindsom is een ambigue werkelijkheid, waarin zwart-witdenken zelden lukt en je de dingen op meer dan één manier kunt interpreteren.”

Slimmer, sneller, harder

Anno 2017 spreekt het VUCA-concept meer dan alleen oorlogstaal. Managers, welzijnsexperten en influentials adopteren de term als een referentiekader voor hun visie en antwoord op onze wervelende en altijd veranderende wereld. Maar waarom is onze samenleving net vandaag zo veranderlijk, onzeker, complex, ambigu? Een mensenleven is – en was – toch altijd een beetje VUCA? Zeer zeker, maar wij krijgen in het nieuwe millennium wel een royal flush. De VUCA-jackpot, zeg maar. “Doordat we dankzij onze smartphones altijd met iedereen en alles verbonden zijn, komt er veel meer informatie op ons af”, vervolgt Peter Hinssen. “Als er een explosie is in de metro van Sint-Petersburg, weten we dat 10 seconden later in San Francisco. En als er een man hardhandig uit een vliegtuig van United Airlines wordt geslingerd, is het 10 seconden later wereldnieuws via sociale media.” We beleven onze samenleving dus op speed en, best lastig, alles wat er gebeurt versterkt elkaar. Crisissen volgen elkaar op, net zoals de extremen. Een goed voorbeeld is de andere wereld waarin we ontwaakten toen Donald Trump de Amerikaanse presidentsverkiezingen won. Technologie zit onmiskenbaar in de controlekamer van deze continu verbonden planeet en duwt op het gaspedaal. “De wet van Moore, genoemd naar Gordon Moore, een van de oprichters van chipfabrikant Intel, stelt dat onze technologie elke 18 maanden dubbel zo slim en dubbel zo klein wordt”, zegt Joachim De Vos, algemeen directeur van Living Tomorrow. “We denken dus niet dat onze wereld sneller draait, het leven gaat ook effectief sneller doordat we veel sneller en ook steeds vaker met elkaar communiceren. Nu, de wet van Moore geldt al 50 jaar. Hoewel velen het einde ervan voorspellen, is dit nog maar het begin van de technologische revolutie.”

Een van de meest frappante bijwerkingen van een verbonden en digitale wereld is de democratisering van kennis. “Dankzij het internet kwam er een gigantische hoeveelheid kennis vrij”, zegt Joachim De Vos. “Een eeuw geleden was kennis heel elitair en sloten we die in Europa op achter dikke muren en kerken, abdijen en burchten. Universiteiten waren niet toegankelijk voor het gros van de bevolking en kennis werd goed bewaakt, al dan niet door tussenpersonen, wat betekent dat je qua denkkracht slechts een klein aantal mensen gebruikte. Nu is kennis gratis en dat zorgt ervoor dat India, China en nu ook Afrikaanse landen zich razendsnel ontwikkelen. Een fraaie evolutie, want kennis schept mogelijkheden, maar de keerzijde is dat de concurrentie hard is en de prestatiedruk stijgt.”

Bovendien circuleert er best wat dubbelzinnig nieuws, nu de poortwachters van de kennis verdwijnen. “President Trump gebruikt de term fake news in een andere context, maar op het internet circuleren veel onwaarheden”, zegt Joachim De Vos. “Via sociale media en mailverkeer worden we overstelpt met korte, of net heel lange berichten, waarvan we maar de helft snappen. Ook dat maakt onze wereld complex en ambigu.”

Niet storen aub

Een slimme strategie voor een helder hoofd is eigenhandig de nodige informatie filteren. Maar ook de hoeveelheid informatie, en prikkels tout court, halen we best door de zeef. “Onze wereld is chaotisch en complex, maar wij maken het vaak nog veel erger door ons grenzeloos te laten meeslepen door de ongefilterde lawine aan informatie die elke minuut op ons afkomt”, meent professor Theo Compernolle, neuropsychiater en auteur van Ontketen je brein. “Over de kwaliteit van de stroom gegevens heb je geen controle, maar jij kiest zelf wel welke prikkels, en vooral hoeveel, je toelaat in je brein. Technologie is prachtig, maar jij kunt wel beslissen wanneer je die gebruikt, waar en voor hoelang. We zijn dus geen slachtoffers van de VUCA-maatschappij, maar actoren. En we worden niet altijd gestoord, we laten ons storen. Een deel van de overprikkeling doen we onszelf aan, doordat we ons verliezen in de technologie of nieuwe applicaties.” Hoewel deze overprikkeling op het eerste gezicht onschuldig lijkt, kan het erg destructief zijn, voor je werk én je welzijn. “Kijk maar naar de cijfers over burn-out: de 25- tot 35-jarigen staken op zeven jaar tijd alle andere leeftijden voorbij, gewoon door die continue verbondenheid. Ze vullen elke pauze in met de smartphone, tablet of computer, wat moordend is voor je energie en creativiteit. Omdat ze tot diep in de nacht online zijn en blauw licht een invloed heeft op het slaappatroon, slapen ze ook vaak te weinig of slecht.” Gevolg? Zij – en iedereen zonder stoppunt – putten hun brein uit. “Wist je dat ons brein meer energie verbruikt dan je andere organen of spieren in rust? Vandaar dat we geen uren aandachtig en geconcentreerd kunnen zijn. In het begin lukt dat misschien wel, maar na een poos word je moe omdat je brein rust nodig heeft.” Bovendien is multitasking vreselijk contraproductief. Elke opdracht kost tot vier keer zoveel tijd omdat elke nieuwe soort taak een geheugenwissel vraagt. “De meest efficiënte manier om met informatie om te gaan is batch-processing, waarbij we ons regelmatig afsluiten en loskoppelen van de voortdurende stroom van interessante maar irrelevante informatie. Zo drijven we niet mee op de stroom, maar sturen we onze denkboot zelf. Door te ontkoppelen van alle stoorzenders, kun jij je optimaal concentreren op je breinwerk of een pauze nemen, zodat het brein alle informatie en eigen ideeën kan verwerken en archiveren. Op die manier werkt ons brein nu eenmaal en dat zal de komende 100.000 jaar zo blijven. Wie meent dat multitasken efficiënt is en dat slaap of rust een luxe is, presteert slecht en stevent af op de totale uitputting.”

De stekker van je brein uittrekken helpt je ook een goede strategie uit te stippelen in deze woelige VUCA-wereld. “Alleen de mens kan vragen stellen zoals ‘wat als?’ en reflecteren over verschillende scenario’s”, stelt Compernolle. “Doen we dat zelden en nemen we amper de tijd om stil te staan, dan neemt ons reflexbrein, dat bijna instinctmatig op prikkels reageert, het over. Een goed voorbeeld hiervan is Donald Trump, die heel primitief reageert op zijn omgeving. Zo rolt hij van het ene incident in het andere. Geloof me, al wie niet ontkoppelt, stilstaat en goed nadenkt is verloren in de spannende en interessante VUCA-wereld.”

Innerlijk kompas

Meer bewustzijn is de enige weg om te genieten van alle VUCA-fun, stelt ook Isabelle Hoebrechts, welzijnsexpert en coauteur van het boek Top of your mind. Beslissen in een VUCA-wereld. Want pas als we niet alles als een bedreiging beschouwen, beseffen we dat we leven in een fantastisch tijdperk. “Zonder pauzes dreig je te leven met chronische stress en reageer je heel instinctief en automatisch, waardoor je beetje bij beetje de grip op je leven verliest. Je neemt keer op keer de verkeerde beslissing en komt terecht in een straatje zonder einde. Sta je daarentegen stil en neem je bewuste beslissingen, dan krijg je de zaken op orde. De VUCA-wereld schept dus evenveel kansen als bedreigingen, maar je moet wel de tijd nemen om daarover te denken.” Naast een soort van VUCA-proof kijk op de dingen, vereist onze huidige maatschappij een goed persoonlijk kompas. “In mijn generatie was er een soort vaststaand idee over je levensloop. Je koos een beroep, vond met een beetje geluk een partner en had een relatief zeker beeld van je toekomst. Nu heb je een waaier aan keuzemogelijkheden. Eens je hebt gekozen, kan alles nog veranderen. Weet je amper wie je bent en wat je gelukkig maakt, dan raak je snel het noorden kwijt. Kies je bovendien iets om de verkeerde redenen, dan kan er faalangst opduiken.” Faalangst is een dooddoener voor je veerkracht, zeker in een maatschappij waarin de verwachtingen torenhoog liggen en de foutenmarge klein is. Als je goede keuzes maakt, vanuit je eigen motivatie en eigenwaarde, dan is leven en werken in de VUCA-wereld veel makkelijker. “Jezelf vinden vereist echter wel een confrontatie met jezelf, want vaak doe je dingen omdat je het zo geleerd of altijd al gedaan hebt.”

En zo is het A-woord gevallen: angst. Angst om te falen, angst om dingen te verliezen of angst om te mislukken. “Doen wat je graag doet helpt, want doordat je meer op de weg dan op het eindresultaat focust, is mislukken geen taboe meer”, zegt Ann Caroline Roymans, trainer en coauteur van Hoebrechts. “Je durft te mislukken en aanvaardt wat op je weg komt.” Toch worden we ook gewoon angstig van al die nieuwsprikkels die op ons afkomen. Naar het nieuws kijken vereist niet alleen een intellectuele verwerking. “Een petitie tegen dierenmishandeling op Facebook of het zoveelste bericht over de gruwel in Syrië, al die prikkels komen binnen alsof je ze zelf meemaakt. Elke keer maakt je lichaam adrenaline en cortisol aan, stresshormonen. Ontkoppel je zelden, dan stromen de stresshormonen ononderbroken door je bloed, wat nefast is voor je lichamelijke en mentale welzijn.” Je moet dus ook ruimte laten voor de emotionele verwerking.

Ontkoppelen, stoppen, even niets doen en dat elke dag meermaals, het is de oplossing en toch doen we het niet. De vraag is: waarom niet? Eenvoudig. Technologie werkt verslavend, want ze is zo ontworpen. “Telkens als iemand je een vriendschapsverzoek stuurt of een bericht van je liket, krijg je een shot dopamine”, bevestigt professor Compernolle. “Heb je een gebrek aan eigenliefde en zit je niet goed in je vel, dan heb je die shotjes dopamine nodig”, vervolgt Ann Caroline Roymans. “Maar je dreigt net zo goed in de val te trappen van het instantgeluk, dat vandaag overal te koop is, ook online. Aan jezelf werken en je authenticiteit zoeken is meer dan ooit de methode om het hoofd boven water te houden.”

Geen wifi, toch verbonden

Jezelf zoeken én vinden is dus de opdracht voor VUCA-supermensen in het nieuwe millennium. Maar er is ook meer verbinding nodig, offline welteverstaan. “De jongste generatie mag dan wel een kei zijn in technologie, het is onze taak om hen te leren detoxen en hen de waarde van menselijke contacten bij te brengen”, vervolgt Isabelle Hoebrechts. Professioneel levert de koppen bij elkaar steken evengoed een voordeelpakket op. “Als we kijken naar wat wendbare en weerbare werknemers nodig hebben, dan vallen vooral de communicerende en connecterende vaardigheden op”, aldus VDAB-topman Fons Leroy. “Doordat er zoveel kennis is en de wereld zo snel verandert, moet je je kunnen verbinden met anderen, zowel met andere teams, andere bedrijven als andere disciplines. Verder is kritisch denken en probleemoplossend met informatie omgaan, dieperliggende verbanden begrijpen en je snel aanpassen aan nieuwe situaties cruciaal. Ons schoolsysteem staat dus voor een gigantische uitdaging, want nog te vaak gaat het uit van feitenkennis.” Eens dat diploma op zak, is je carrière zelf in handen nemen het beste wapen tegen onzekerheid op de arbeidsmarkt. “Wie actief investeert in ontwikkeling en de verantwoordelijkheid voor zijn of haar loopbaan opneemt, is minder afhankelijk van anderen. Als jij je bewust bent van je eigen sterktes en weet wat je graag doet, dan zie je makkelijker de kansen binnen en buiten het bedrijf waarvoor je werkt. Een ontslag of herstructurering ervaar je dan niet langer als een bedreiging, je staat sterk. Jammer genoeg gaan we in België nog altijd uit van werkzekerheid, maar hoe kun je dat garanderen in een wereld die zo snel evolueert? Loopbaanzekerheid is een beter idee. Levenslang leren is in dat plaatje een must, maar dat maakt leven en werken in de VUCA-wereld net zo boeiend.”