‘Een vorm van zorg, intimiteit en educatie’: waarom we vaker samen moeten eten

De eettafel: voor heel wat koppels, gezinnen, vrienden en collega’s is het de plaats waar de dag overlopen wordt en de beste gesprekken plaatsvinden. Maar wat nu we steeds meer apart of achter ons schermpje eten? Experten over het belang van samen eten.

Als je het woord eetkamer hoort, waaraan denk je dan? Aan die mysterieuze kamer bij je oma waar alleen met Kerstmis en Pasen werd gegeten eventueel. Aan Amerikaanse series over rijke mensen. Of aan dat hoekje van je living waar de tafel staat. Aparte eetkamers zijn vandaag namelijk zeldzaam, je vindt ze uitzonderlijk in oudere huizen die niet of nog niet verbouwd zijn, of bij wie genoeg geld heeft om een keuken met personeel te hebben.

Het Amerikaanse tijdschrift The Atlantic klaagde onlangs in een artikel het verdwijnen van een plek om samen te eten aan. Niet alleen zouden in de VS de eetkamers uitsterven, maar omdat ze er steeds kleiner bouwen, verdwijnen blijkbaar ook de eettafels. Eenlingen of gezinnen die niet samen eten, doen dat op de sofa of aan het bureau, en dat zou een rol spelen in de groeiende eenzaamheid van de Amerikanen.

Nu loopt het bij ons niet zo’n vaart. We hebben in tijden van open woonruimtes dan wel geen aparte eetkamer meer, maar een grote eettafel in of naast de keuken wordt clichématig nog altijd omschreven als het hart van het huis. Zelfs wie vandaag alleen woont heeft bijna altijd een tafel waar gasten bij kunnen aanschuiven. De fysieke ruimte is dan wel verdwenen, het idee van een eetkamer houdt stand.

Bijpraten aan tafel

‘Paniek is nergens voor nodig’, zegt professor Charlotte De Backer, die aan de Universiteit Antwerpen interpersoonlijke communicatie bestudeert. ‘Het laatste Tijdsonderzoek (dat een overzicht geeft van de tijdsbesteding van de Vlaamse bevolking, red.) van de VUB dateert uit 2014, en daaruit bleek dat het samen eten goed standhoudt. Vooral de avondmaaltijd blijft gevrijwaard, maar we lunchen of ontbijten wel minder vaak samen.’ Uit de laatste Voedselconsumptiepeiling in 2018 blijkt dan weer dat 22 procent van de Belgen niet elke dag een maaltijd eet met anderen, en dat 15 procent enkel tijdens het weekend samen aan tafel zit. Bijna een op de vier Belgen eet vaker alleen dan in gezelschap. Dat heeft te maken met het feit dat steeds meer mensen alleen wonen, en zelfs als die een druk sociaal leven en fijne collega’s hebben, zitten ze dagelijks wel een keer in hun eentje aan tafel.

Ook wie niet alleen woont, heeft het vandaag moeilijker om iedereen op hetzelfde moment aan tafel te krijgen, stelt professor Gustaaf Cornelis, filosoof aan de Vrije Universiteit Brussel en Universiteit Antwerpen. ‘Vroeger was het avondmaal het moment om te praten over wat er die dag gebeurd was, dat is vandaag ingewikkelder omwille van drukke schema’s die niet altijd gelijk lopen.’ Glijdende werkuren, lange pendels, scholen met verschillende starturen, drukke kalenders en veel hobby’s, het feit dat we vaker buitenshuis eten: het maakt regelmatig samen tafelen ingewikkelder.

‘Denk ook aan nieuw samengestelde gezinnen, waar de ene week veel en de andere week geen kinderen zijn, of waar kinderen van heel verschillende leeftijden samenwonen’, stelt Cornelis. Al moeten we daar ook niet nostalgisch over doen, vindt De Backer. ‘Het ideale plaatje was ook in het verleden niet vanzelfsprekend. Wie in de weekends of in ploegen werkt – denk: fabriek, ziekenhuis, horeca – zit sowieso niet altijd met zijn huisgenoten aan tafel.’

Lees ook: Leesclubs zitten in de lift: ‘Je weet pas echt wat je van een boek vindt als je erover praat’

Liefde met de paplepel

‘Waarom de wereld om zeep gaat als we niet samen eten.’ Het is de ondertitel van het boek Niet iedereen kan een bizon schieten, dat Charlotte De Backer in 2020 schreef. ‘Een sterke uitspraak waar ik nog altijd volledig achter sta’, lacht ze. ‘Samen tafelen zorgt voor eenheid, overleg, conversatie en een goede groepssfeer. Ik bestudeer interpersoonlijke relaties, en eten is daarin zo belangrijk dat je het moet meenemen in je onderzoek.

De mens is een uniek wezen, onder andere omwille van ons gevarieerd dieet. We kunnen alle voedingsmiddelen die we nodig hebben niet in ons eentje verzamelen en moeten dus samenwerken. Zelfs wie alleen eet, doet dat niet echt, want die eet een beetje samen met de mensen die alles op zijn of haar bord geproduceerd hebben. Dat brengt ons bij eten als symbool voor zorg. De oudere generaties vonden het misschien moeilijker om over emoties te praten, maar mijn moeder gaf ons letterlijk liefde met de paplepel. Kijk ook naar de mensen die je uitnodigt om te komen eten, die zijn niet bezig met het culinaire, het gaat om het samenzijn en het voor elkaar zorgen. Als Erik Van Looy in Komen eten geen goede gastheer is, dan komt daar dus commentaar op.’

‘Eten delen is een symbool voor intimiteit’, legt De Backer uit. ‘Uit onderzoek blijkt dat we ervan uitgaan dat mensen die samen eten elkaar goed kennen, zeker als ze hun voedsel delen, uit elkaars bord eten of elkaar te eten geven. Uit een Amerikaanse studie blijkt ook dat de deelnemers het prima vinden als hun geliefde een koffie gaat drinken met iemand anders, maar dat ze het moeilijker hebben met lunch of diner. Het moment van de dag speelde geen rol, wel dat er samen gegeten werd. Samen eten is intiem, dat doe je niet zomaar met iedereen.’ Vandaar ook dat we opener praten tijdens een maaltijd. We voelen ons veilig genoeg om openhartig te zijn, of om moeilijke dingen aan te kaarten. Het is niet de tafel die het hem doet, maar de borden die er op staan. En net die borden blijken handig bij ongemakkelijke situaties en conflicten. ‘Als de sfeer gespannen wordt, geeft wat er op tafel staat of op je bord ligt altijd een uitweg om die spanning te breken’, stelt De Backer.

Lees ook: Filosoof Emanuele Coccia over wonen: ‘Het huis van de toekomst wordt een plaats voor vriendschappen, niet meer exclusief voor koppels’

Vijf eters, vijf potten

De tafel is ook een educatieve plek, volgens De Backer. ‘We leren onze kinderen hoe gezond eten eruitziet. Elke maaltijd weer zijn we een rolmodel: als een kind ziet dat een volwassene iets niet eet, weet het dat weigeren een optie is. Kinderen leren ook te delen, dankzij een ongelijk aantal balletjes in de tomatensaus, bijvoorbeeld.’

Samen eten wordt ook ingewikkelder als we rekening moeten houden met ieders voorkeuren. Vroeger was er in Belgische huiskamers weleens discussie over het eten van spruiten of witloof, vandaag zijn halve gezinnen vegetarisch, vegan, afkerig van koolhydraten of eten ze ‘niets dat uit de zee komt’. ‘Er zijn meer intoleranties en allergieën’, geeft De Backer toe. Volgens Gustaaf Cornelis bestaat het gevaar dat we ook over eten individualistischer gaan denken. ‘Vijf verschillende potten voor vijf mensen, dat is complex, dus zie je soms dat de gezinsleden elk hun eigen potje koken. Ze koken en eten wat ze willen, wanneer ze willen, en zitten dus minder samen aan tafel.’

De Backer maakt zich daar niet veel zorgen over. ‘Het gevaar is volgens mij vooral dat we dingen gaan eten die een soort gemene deler zijn, wat onze voeding minder gevarieerd, gezond en interessant maakt. In veel gezinnen zal het gewoon meer werk zijn voor wie kookt, omdat die verschillende dingen moet serveren. Maar we doen dat omdat we het zo belangrijk vinden om samen te eten.’

Waar is de keuken?

Geen cultuur ter wereld gaat voorbij aan het belang van samen eten, maar waar we dat precies doen, verschilt van cultuur tot cultuur, en veranderde ook in de loop van de geschiedenis:

In het eerste deel van de twintigste eeuw doken door de betere kwaliteit van arbeiderswoningen vaak aparte keukens op waarin niet gegeten werd. Dat was aangenamer voor de hygiëne, de geur en het geluid. De eettafel kwam in de woonkamer terecht. Wanneer de aparte keukens groot genoeg worden, verschijnen er weer tafels waar de steeds kleiner wordende gezinnen aan aten. Et voilà: de geboorte van de formele tafel in de living.

Tot in de jaren zestig hield de keukenmuur stand, en in veel gezinnen werd de eetkamertafel enkel gebruikt bij bezoek of feesten. Ondanks de opkomst van de televisie en de bijbehorende tv-diners, was het tot dan zeer ongebruikelijk om niet aan een tafel te eten. – Vanaf de jaren zeventig verdwijnen er heel wat binnenmuren, en maakt de open keuken haar intrede. Die is niet langer de werkruimte van de huisvrouw, maar de plek waar het hele gezin elkaar vindt.

En dan is er nog de economische factor. Gustaaf Cornelis: ‘Een muur en een paar deuren minder, dat is een stevige besparing in de bouwkosten. Ook trends en prestige spelen een rol. Neem de loft, die de uitstraling van een dure en exclusieve woonst heeft en die de inrichting van andere huizen gaat beïnvloeden. We hebben steeds meer homogene ruimtes zonder een specifieke functie, waar alles in gebeurt.’ Als de keuken deel wordt van de woonkamer, wordt ze herenigd met de eettafel. ‘Ze bestaan nog, de kleine keukentafels op amper een paar meter van de “formele” eettafel, maar aan die laatste wordt vandaag niet alleen gegeten, maar ook onder andere gewerkt, huiswerk gemaakt en videovergaderingen gehouden’, vertelt Cornelis.

‘Eten doen we vandaag bovendien niet alleen aan tafel, maar ook op de sofa, aan een bureau, voor de gameconsole of tv, of op het terras. De keuken is nog altijd de plaats waar we samenkomen,’ stelt Cornelis. ‘Maar het is een vrijere plek, een ontmoetingsplaats waar je in en uitloopt zonder noodzakelijk lang te blijven.’

Plek van rituelen

‘In de keuken loop je binnen en buiten, aan een eettafel schuif je aan en blijf je even zitten’, stelt Cornelis, en dat speelt een rol in het effect dat samen eten heeft. ‘Vandaag zie je het minder dan vroeger, maar een tafel heeft een soort hiërarchie ingebouwd, met het gezinshoofd ook echt aan het hoofd van de tafel. De stoelen in de eetkamer hebben vaak een leuning, waardoor je minder makkelijk weg kunt.’

Misschien zijn jonge gezinnen vandaag iets losser, maar niet zo lang geleden was er een tafeletiquette waar je je aan moest houden. Geen ellebogen op tafel, mes en vork in de juiste hand, niet beginnen voor iedereen bediend was, beleefd vragen of je van tafel mocht. ‘Je geeft een klein stukje vrijheid op als je aan tafel gaat zitten,’ vertelt Cornelis, ‘maar het zorgt er wel voor dat je met elkaar moet praten. Je bent naar elkaar gericht, en ziet dus ook de non-verbale communicatie. Het is een detail, maar denk aan de verlichting. Vaak is dat een grote lamp boven de tafel die, als de rest van de kamer iets donkerder is, een soort bubbel vormt waardoor mensen nog meer geneigd zijn om dichterbij te komen.’

En ja, je leert veel aan tafel. Niet alleen balletjes delen of spruitjes eten, maar ook luisteren, converseren, en zelfs reflecteren. ‘Het is ook een plek van rituelen. Er is geen enkel feest of ritueel waar geen maaltijd bij komt kijken, en er is geen enkele plek in huis waar zoveel specifiek design voor bedacht is als de eettafel. Van servies en tafelkleden tot kandelaars: we hebben vaak een hele kast met spullen in huis die we alleen op specifieke momenten bovenhalen. Denk aan de feestdagen.’ Misschien dat een twaalfdelig ‘schoon servies’ vandaag minder verkocht wordt, maar van de duurste designwinkel tot de Action: potjes, borden, bestek en aanverwanten blijven de rekken vullen. Dat brengt ons bij tijd, aldus Cornelis. ‘Een tafel mooi dekken vraagt tijd en inspanning, en ik vrees dat we het vandaag minder dan vroeger doen. Toch is het de moeite waard, want de tafel is de plek waar de tijd even stilstaat, en waar iedereen focust op het ritueel van samen eten, en op elkaar. Ouders hebben het wel eens moeilijk om hun pubers mee aan tafel te krijgen en met heel jonge kinderen kan het heel stresserend zijn. Maar als je die kinderen later vraagt wat ze zich herinneren, zijn het vaak gezellige maaltijden of boeiende tafelgesprekken.’

‘Elke maaltijd is op zich een klein ritueel’, vertelt Cornelis. ‘Ik zie dat ook bij studenten. Ze gaan niet meer naar huis om te eten, maar vinden elkaar op andere plekken. Ik zie vaak een groepje jongeren ’s middags op de parking van de Colruyt samen eten, in een kring. Ze zitten thuis bij elkaar, eigenlijk.’ Daarom hebben architecten en interieurontwerpers een verantwoordelijkheid, vindt de filosoof. ‘Ze creëren letterlijk ruimte en de mogelijkheid om samen te eten, en hebben dus een invloed op onze eetcultuur.’

Lees ook: Hoe beïnvloedt de wisselvallige zomer onze mentale gezondheid? ‘Onze vriendschappen, en dus ook ons mentaal welzijn, lijden onder slecht weer’

Roet in het eten

De voordelen van verplicht aanwezig zijn aan een tafel, samen met je huisgenoten, worden doorkruist door oplichtende smartphones naast het bord, vindt Cornelis. ‘In sommige huizen is de eettafel een no-gsm-zone, maar dat is zeker niet overal zo. De smartphone stoort, omdat die de aandacht afleidt van het gezinsgebeuren.’ Als je één plek in huis gsm-vrij wilt maken, dan is de eettafel misschien wel de plek, vindt ook De Backer. ‘Je kunt beter iets korter samen aan tafel zitten zonder storende schermen, dan langere tijd met afleiding.’

En er schuilt nog een gevaar in onze gsm-manie, volgens Cornelis. ‘De tafel is een van de meest sociale plekken in ons huis, maar veel van ons sociale leven heeft zich vandaag verplaatst naar het digitale. De uitdrukking “rond de tafel gaan zitten” betekent overleggen en converseren, maar misschien is daar vandaag minder vraag naar. We converseren en overleggen de hele dag door en delen wat er gebeurt voortdurend met elkaar via sociale media, dan voelt dat incheckmoment rond de tafel minder noodzakelijk. Valt er nog wel iets te vertellen?’

Eten is vertrouwen

Samen aan tafel zitten en samen eten zijn twee verschillende dingen, zo blijkt. Gezamenlijk eten heeft bijvoorbeeld meer effect dan gezelschapsspelletjes spelen, legt De Backer uit. ‘De voeding op zich communiceert ook, en allemaal hetzelfde eten versterkt de vertrouwensband tussen de tafelgenoten.’ Daarvoor verwijst De Backer naar onze evolutie. ‘Samen uit één pot eten is een teken van diep vertrouwen. Want als er iets mis is met het eten dat iemand anders bereid heeft, kan dat gevaarlijk zijn. Mensen die hetzelfde eten, voelen bijna als vanzelf een soort band en voor elkaar koken is een vorm van zorg. We zien dat ook bij kraamkost of wanneer mensen bij een overlijden eten brengen naar de rouwende familie. In een Londense studie bij de Ghanese gemeenschap bleek dat het feit dat vrouwen voor andere gezinnen kookten, soms zelfs gezinnen die vele kilometers verderop woonden, een sterk gevoel van verbintenis gaf. Zelfs als ze niet fysiek samen rond een tafel zaten.’

Dat het eten op zich verbindend werkt, is belangrijk, omdat het ons toelaat om minder streng te zijn voor onszelf. ‘We leggen de lat vaak hoog en willen absoluut elke dag samen eten’, stelt De Backer. ‘Maar als het eten dat je voor elkaar klaarmaakt op zich al verbindend werkt, en je waakt erover dat je genoeg maaltijden samen aan tafel zit, ben je goed bezig. Want we mogen het ook niet romantiseren. Uit een studie die ik onlangs las, bleek dat mensen één ding erger vinden dan alleen eten, en dat is samen moeten eten met mensen met wie ze dat helemaal niet willen.’

Het Reftereffect

‘Samen eten is goed voor ons. Als gezin, als koppel, maar ook als collega’s’, vertelt professor Charlotte De Backer. ‘Bedrijven spenderen een fortuin aan teambuilding, maar schaffen bedrijfsrestaurants af. Terwijl een paar keer per week samen eten zo veel meer doet voor de samenhang van een team dan een of twee keer per jaar een uitstap maken. Dat heeft zelfs een naam: het koffiecornereffect. Mensen leren elkaar kennen tijdens de lunch, gaan elkaar vertrouwen en uiteraard borrelen er ook werkgerelateerde gesprekken op. Het is een niet-geforceerde manier om aan een team te bouwen.’

Ook in zorgcentra, verenigingen en scholen onderschat men vaak het belang van een fijne ruimte waar mensen samenkomen om te eten. ‘Als ik minister Weyts hoor zeggen dat maaltijden op school niet hoeven want dat dit de verantwoordelijkheid van de ouders is, vind ik dat een gemiste kans. Er is een dorp nodig om een kind op te voeden, en in heel dat dorp is samen eten belangrijk. Ook in onze gemeenschap kunnen we daar aandacht voor hebben’, vindt De Backer. ‘Plekken om met de buurt samen te komen, zoals een publieke barbecue: het helpt echt.’

Lees ook: ‘Voor werkgevers is zelfzorg een excuus om geen oplossingen te bieden’: waarom we zelfzorg beter inruilen voor gemeenschapszorg