Moeten alle problemen écht op tafel? ‘Praten biedt niet altijd een oplossing’

Praat erover. Dat is hét advies bij relationele problemen, wrijving op het werk of een zwaar gemoed. Maar is praten – al dan niet in therapie – wel altijd de oplossing?

“Het cliché wil dat praten problemen kan oplossen, én dat therapie vooral praten is”, stelt professor Paul Verhaeghe, auteur van Onbehagen. We geloven dat we een probleem op tafel kunnen leggen om het te analyseren en zo uit te zoeken hoe we iets gaan aanpakken. “Dat is gebaseerd op een rationeel mensbeeld, op het idee dat als we iets begrijpen en kunnen verklaren, we het ook kunnen oplossen. Dat overschat ons als rationele wezens, vrees ik.”

Laat het duidelijk zijn: praten is goed en belangrijk. Het is een van onze meest efficiënte vormen van communicatie, handig om informatie door te geven, duidelijkheid te scheppen, verhalen te vertellen, grappen te maken en gevoelens te uiten. Maar als we het over praten hebben, bedoelen we niet altijd hetzelfde, zo blijkt.

Wanneer helpt praten echt?

Praten lost misschien niet op magische manier problemen op, maar toch is een goed gesprek over iets waar je mee zit wel degelijk nuttig, zegt Verhaeghe. “Vooral als het over de levens- en psychologische problemen gaat waar we in ons dagelijks leven allemaal mee te maken hebben. Stress, verdriet, frustratie, eenzaamheid, woede, het is goed als je daarover kunt praten met je partner, vrienden, familie of collega’s. Niet omdat dingen die je hardop zegt opgelost worden, maar omdat iemand geluisterd heeft. Hopelijk heeft die ook instemmend geknikt, en vindt die het ook erg en vervelend. Zo krijg je erkenning en dat doet deugd.” Soms is dat ook het mechanisme achter gesprekstherapie, legt Verhaeghe uit. “Bij depressie is het nuttig om het accent te leggen op luisteren en het probleem erkennen. Een patiënte met een zware depressie zei de eerste paar sessies geen woord. Ik stelde voor dat ze in plaats van één keer per week 45 minuten drie keer per week 15 minuten zou komen. Geleidelijk aan lukte het spreken en ze vertelde dat het veel betekende dat ze mocht blijven komen, ook al kon ze niet praten. Luisteren is zelfs nuttig als er niets gezegd wordt. Dat luisteren geeft aan dat je de moeite waard bent. Het gevoel ‘ik mag hier zijn’ is bijna existentieel.”

Bovendien is het formuleren van iets waar je mee worstelt, inwendig of hardop, goed om orde te scheppen in je gedachten en gevoelens, stelt psychotherapeute en opleider bij de Interactie-Academie Mieke Faes. “Taal omlijnt. Door iets wat er aan de hand is onder woorden te brengen, worden de zaken soms helderder. Het is dan niet meer puur iets wat je overkomt of overspoelt.”

Geen gedachtelezers

Alexander Witpas gaf in een krant jarenlang antwoord op lezersvragen rond seksualiteit. “Veel vragen gingen als volgt: mijn partner doet iets wat ik niet fijn vind of waar ik niet tevreden over ben, hoe zoek ik uit wat er aan de hand is zonder het te vragen”, vertelt de seksuoloog en therapeut. “Wel, dat kan niet, we kunnen voorlopig nog geen gedachten lezen. Je zult moeten vragen wat er aan de hand is. Praten, dus. Maar het idee dat praten altijd en voor alles goed is, is naïef. Het is een te algemeen statement dat geen rekening houdt met de context. Het soort praten waarvan we denken dat het een oplossing voor problemen kan bieden, is specifiek. Er moet minstens iemand zijn die luistert, die jij vertrouwt en van wie je weet dat die interesse én de intentie om te helpen heeft. Praten is ook niet per definitie onschadelijk. Het kan pijnlijke neveneffecten hebben. Mensen kunnen elkaar de put in praten, en liegen of iemand onder druk zetten is ook praten. Meestal gaat een oproep om te praten ook maar over een beperkte set van emoties. Open zijn over verdriet en angst is oké, over bijvoorbeeld kwaadheid al een stuk minder. Praten kan helpen, maar biedt niet altijd een oplossing.”

Maar wat met luisteren?

Wat verwacht je dat ik zeg? Een veelgehoorde reactie als iemand aangepord wordt om te praten. Dat suggereert al een patroon van interactie, stelt Verhaeghe. “Praten is tweerichtingsverkeer: twee mensen die praten en luisteren. Daar bots je al meteen op een probleem. We luisteren vanuit een set vooroordelen en verwachtingen, vanuit onze persoonlijkheid, geschiedenis en alles wat aan het gesprek voorafging. Vaak denken we dat we luisteren, maar we horen eigenlijk alleen wat we al denken te weten. We zijn ons niet bewust van dat complexe verwachtingspatroon, maar het bepaalt wel mee hoe we alles interpreteren. Het gaat niet zozeer over het luisteren, maar over het interpreteren.”

Die interpretatie kan soms een drempel zijn binnen een gesprek. Technisch gezien kunnen we allemaal praten, al zal de ene persoon verbaler zijn dan de andere, zegt Witpas. “Het probleem is dat mensen er soms met reden voor kiezen om niet te praten. Omdat ze er het nut niet van inzien. Omdat ze bang zijn. Voor afwijzing, om gekwetst te worden of om te kwetsen. Voor het feit dat er geen reactie komt op wat ze zeggen, of voor hoe wat ze zeggen zal geïnterpreteerd worden. De Amerikaanse auteur Brené Brown kan dan wel schrijven dat het goed is om je open en kwetsbaar op te stellen, maar gaat voorbij aan het feit dat de kans bestaat dat je dan ook echt gekwetst wordt. Wie ongelukkig is, zit al in de put. Die wil zich graag beter, competenter en verbonden voelen. Je op dat moment kwetsbaar opstellen houdt een risico in. Dat maakt ‘praat erover’ in mijn ogen soms een lastige boodschap.”

Is gesprekstherapie altijd een goed idee?

Alledaags praten is dus complex, maar over het feit dat gesprekstherapie een goed idee is zijn we het eens, niet? Toch niet helemaal. “Als mensen last hebben van wat je doet, is hun advies vaak: ga eens met iemand praten”, vertelt Witpas. “We hebben een specifiek beeld van psychotherapie: mensen zijn ongelukkig, ze begrijpen zichzelf niet en weten niet wat ze voelen, en gaan dan met een therapeut op ontdekkingstocht. Maar zo werkt het niet. In therapie is het vaak na pakweg een kwartier duidelijk waarom iemand ongelukkig is. Ze hebben daar meestal al over gepraat en hun vraag is: ga je me helpen?”

Zoals Verhaeghe ook al zei: informatie en inzicht is niet genoeg, er moet ook echt iets veranderen. “Aristoteles zei al dat problemen vaak te maken hebben met slechte gewoontes. Om iets aan te pakken, moet je je slechte gewoontes door goede vervangen. Maar we weten ondertussen dat nieuwe gewoontes aanleren tijd en inspanning vraagt, en niet makkelijk is.” Daar is Alexander Witpas het mee eens: “Gedragsverandering lukt pas als je ook je context aanpast en relaties herbekijkt. Bij de meeste interventies moet er inderdaad gepraat worden, maar dat alleen is niet efficiënt, het moet veel meer zijn.”

Wat zijn de alternatieven?

Ken je het standaard therapeutenmopje, wil psychiater Edel Maex weten? ‘Ik heb er nog altijd last van, maar ik weet nu hoe dat komt.’ “De behoefte om te praten heeft twee aspecten”, vertelt de man die mindfulness in België op de kaart zette. “Je wilt je verhaal begrijpen en kaderen, en ook ruimte geven aan de dingen waar je mee zit en daar iets aan doen. Dat laatste kan over verandering of over aanvaarding gaan, maar dat bereik je meestal niet door er alleen over te praten. Je moet het ook beleven. Neem rouwen. Dat is niet iets wat je moet oplossen, het is iets wat je doet. Wat je beleeft. Om echt te helen, begin je best met milde open aandacht voor wat er aan de hand is.”

Naast gesprekstherapie zijn er heel wat methodes die het anders aanpakken. Gedragstherapie werkt aan gedragsverandering, vaktherapieën gebruiken muziek, beweging, schrijven, spel, toneel en tekenen, steeds vaker wordt er bij onder andere depressie lichaamsbeweging aangeraden als een deel van de oplossing en ook mindfulness heeft ondertussen zijn plaats als methode. Maar bij elke therapie gaat het uiteindelijk over ons gedrag, stelt Maex. “Over wat we doen en hoe we ons leven leiden. Door met een therapeut aan de slag te gaan, leren we een andere manier van omgaan met onszelf en met anderen. Het valt tijdens mindfulnesstrainingen weleens op hoe streng en bijna gewelddadig mensen met zichzelf omgaan. In omgevingen waar niet ‘gepraat’ wordt en waar je bij verdriet of pijn te horen krijgt dat je niet onnozel moet doen, is er geen ruimte om stil te staan bij wat er in je leven aan de hand is. Als een therapeut zegt: ‘Ik zie dat je verdriet hebt, vertel eens’, leer je om aandacht te hebben voor je gevoelens en voor die van de mensen om je heen. Zo leer je het misschien af om tegen jezelf te zeggen dat je niet onnozel moet doen. Het toont je hoe je aandacht kunt geven aan wat er speelt en helpt je om er iets aan te doen. Het leert je misschien ook om anders naar je omgeving te kijken, want vergeet niet dat veel lijden in relaties ontstaat.”

Zeg het met poppetjes

Relaties dus. Praten over wat er met onszelf aan de hand is, is één ding, maar er wordt ons ook systematisch aangeraden om te praten over wat er tussen onszelf en de mensen om ons heen speelt. Logisch, want zoals Alexander Witpas al zei, kunnen we geen gedachten lezen. Maar wat we vaak vergeten, is dat woorden maar een klein onderdeel zijn van hoe we communiceren. Mensen zouden soms schrikken als ze een video van zichzelf in gesprek met anderen zouden zien, denkt Paul Verhaeghe. “Alles wat betekenis draagt, is eigenlijk een taal”, legt systeemtherapeut Thomas Fondelli van de Interactie-Academie uit. “We praten allemaal op een andere manier en gebruiken andere soorten woorden, maar ook onze houding, onze gezichtsuitdrukking, hoe we ons tegenover elkaar bewegen, zegt iets. Binnen de systeemtherapie kijken we ook naar die informatie én gaan we op zoek naar andere taalvormen. Als ik bijvoorbeeld met jongeren met autisme werk, hebben die vaak weinig woorden. Praten gaat voor hen te snel. Op de vraag hoe het op school was, komt dan geen antwoord. Maar als ik een poppetje uit het gezelschapsspel Toren van Pisa neem en vraag om het zo te plaatsen dat het illustreert hoe het op school was, lukt dat wel. Met fotografie, poppetjes, klei, tekenen, objecten, beweging… kun je soms communiceren zonder woorden. Niets is eenvoudig, problemen hebben niet één oorzaak en ook niet één oplossing. Bij ons staat het zoeken naar wat iemand nodig heeft en wat er moet veranderen centraal. Vandaar dat wij zo veel mogelijk creatieve taalvormen gebruiken om dat uit te zoeken, zodat de cliënt zeker een manier vindt om te communiceren.”

Hoe zit het met non-verbale communicatie?

Bijna elke systeemtherapeut die op de Interactie-Academie is opgeleid, heeft een rommeldoos staan, vertelt Fondelli. “Daar zit van alles is, cliënten kunnen er iets in zoeken dat weergeeft wat er aan de hand is. Een vrouw die aan het scheiden was, haalde er een ruw washandje, een steen en een tractor uit. Die tractor gaf aan dat ze het gevoel had dat er over haar heen gereden was, vertelde ze. We analyseren de oorzaak van dat beeld niet, maar kijken hoe platgewalst ze zich voelt, waar er nog weerstand is en hoe ze die tractor op afstand kan houden.”

Collega-systeemtherapeut Mieke Faes stelt vaak de vraag wat een koppel zou kunnen doen, in plaats van wat ze kunnen zeggen, tijdens relatietherapie. “Mensen kunnen nog zoveel praten, als hun lichaam niet mee is en als ze het niet voelen, is er geen vooruitgang. Woorden zijn cruciaal binnen relaties, het laat ons toe om iets vast te pakken of te delen. Maar soms vergeten we dat wat mensen doen ook belangrijk is. Ik heb koppels die vertellen dat alles goed gaat, maar die terugdeinzen als de ander te dicht komt. Of ik zie koppels die zeggen dat het slecht loopt, maar als je hun dan vraagt om bijvoorbeeld aan de hand van voorwerpen, tekeningen of bewegingen hun relatie te illustreren, krijg je een genuanceerder beeld. Er zijn veel misverstanden tussen mensen, en woorden zijn dan heel direct. Een tekening maken, een brief schrijven of fysiek tonen hoe je je voelt vraagt meer afstand. Je doet iets, in plaats van alleen maar na te denken, en observeren van een afstand kan soms voor duidelijkheid zorgen.” En dus is praten binnen bepaalde therapiemethodes ook tekenen, een gezelschapsspel of een brief schrijven.

Als je hulp nodig hebt, als individu of als koppel, is het goed als je weet wat je nodig hebt om op je gemak te zijn, vindt Fondelli. “Ben je een prater of eerder een doener? Ben je creatief of superrationeel? Zoek altijd een therapeut, coach of methode die je kan helpen op een manier die voor jou werkt.”