6 inzichten over narcisme: ‘Door een gebrek aan zelfliefde voelen narcisten een grote leegte’

Een van de favoriete ‘scheldwoorden’ online is narcist. Het woord wordt te pas en te onpas rondgestrooid, maar wat is narcisme nu precies? En is een narcist écht verliefd op zichzelf? Psycholoog Eowyn Van De Putte beantwoordt 6 vragen over narcisme en zelfliefde.

Er wordt – zeker online – tegenwoordig door Jan en alleman met diagnoses gegoocheld. Collega Aylin Koksal schreef recent een artikel rond therapy speak, om dit fenomeen te kaderen. ‘Ik merk dat er een grote nood is om op alles een etiket te plakken en snel met dat soort zwaar beladen woorden te gooien’, zegt klinisch psycholoog Kaatje Vandevelde in het stuk. ‘Het is een zorgwekkende trend’, klinkt het. ‘Sta ook stil bij uitspraken die je over anderen doet. We worstelen allemaal weleens, maar is iedereen daarom toxisch, of een narcist?’ Neen, niet alle mensen die je storen of zich af en toe egoïstisch gedragen zijn narcisten. Maar wat is een narcist dan wel?

Eowyn Van De Putte, klinisch psycholoog en onderzoeker aan het Departement Experimenteel Klinische Psychologie van de UGent, beschrijft narcisme als volgt: ‘Een continue behoefte aan externe validatie en bewondering en het kleineren en manipuleren van anderen om het eigen ego op te krikken. Dit vloeit voort uit een gebrek aan zelfliefde.’

1.      Zijn er verschillende vormen van narcisme?

Narcisme kan zich op verschillende manieren uiten. ‘Er zijn door de band genomen twee vormen te onderscheiden, het grandioze narcisme en het kwetsbare narcisme’, licht Eowyn Van De Putte toe. Het grandioze narcisme is de extraverte variant die we het beste kennen. Dat zijn de openlijk arrogante Trump-types, die altijd in het centrum van de belangstelling willen staan, op macht gericht zijn en weinig empathie tonen. Vaak zijn ze heel succesvol, waardoor hun grandioos zelfbeeld gevoed wordt. In eerste instantie voelen mensen zich door deze charismatische uitstraling en het succes vaak sterk aangetrokken tot dit type narcist.

‘De kwetsbare narcist is eerder introvert en zal meer verborgen opereren. In het begin en naar de buitenwereld toe lijken ze net enorm lief, altruïstisch en empathisch. Zo zullen ze vaak de rol opnemen van wereldverbeteraar of goeroe. Na een tijdje wordt het duidelijk dat dit enkel een façade is en het in relaties enkel om hun emoties draait. In werkelijkheid zijn ze enorm afgunstig. Ze zullen vaak de aandacht naar zich toe trekken door het slachtoffer uit te hangen, omdat ze hun grandioos zelfbeeld niet hebben kunnen realiseren. Wanneer je een opmerking maakt, zullen ze defensief en boos reageren. Ook duwen ze mensen die tegen hen in gaan liefst weg. Een narcist kan immers slecht om met kritiek.’

Centraal in beide varianten is de behoefte aan bewondering, superioriteit, controle, machtsdominantie, bezit, status, erkenning en waardering. In het begin van een relatie zal hij of zij je enorm ophemelen en overladen met complimenten, lovebombing heet dat. Op die manier zal jij je hechten aan de narcist. Op een bepaald punt houdt dit echter op en volgt de afwijzing.’

Narcisme kan in meerdere of mindere mate aanwezig zijn. De meest extreme vorm is de narcistische persoonlijkheidsstoornis. Dit treft 1 tot 2 procent van de bevolking, vaker mannen dan vrouwen. De kenmerken zijn: een opgeblazen zelfbeeld, problemen met empathie, het gevoel bijzondere rechten te hebben (entitlement) en extreme nood aan bewondering en aandacht. Men spreek van een stoornis wanneer het leven van de narcist en zijn of haar naasten in de war gestuurd wordt door de narcistische kenmerken.

2.      Is de narcist verliefd op zichzelf?

Verliefd worden op je eigen spiegelbeeld, het overkwam Narcissus in de welbekende Griekse mythe. Dat liep niet zo best af voor hem, aangezien hij verdrietig en alleen stierf omdat hij zijn spiegelbeeld niet kon beminnen. Narcissus schonk zijn naam aan de narcisbloem en aan de term narcisme.

Het cliché stelt dat een narcist overloopt van liefde voor zichzelf, maar klopt dat wel? ‘Hoewel het kan lijken alsof narcisten verliefd zijn op zichzelf, is narcisme net het omgekeerde van zelfliefde’, verheldert Van De Putte. ‘Het is door een gebrek aan onvoorwaardelijke zelfliefde dat ze een enorme leegte voelen binnenin, waardoor ze op zoek zijn naar de continue erkenning van buitenaf. Elke vorm van kritiek wordt door een narcist gezien als een afwijzing. Kritiek triggert de pijn en onzekerheid die ze niet willen voelen.’ Dat is waarom ze de aandacht willen vestigen op hun talenten en blazen ze hun verwezenlijkingen op.

‘Ik vind het belangrijk om te focussen op die diepe wonde die narcisten met zich meedragen,’ klinkt het bij Van De Putte. ‘Doorgaans vloeit dit gedrag voort uit een trauma, dat ze opgelopen hebben tijdens hun kindertijd. Er wordt met de vinger gewezen naar narcisten, maar we moeten ook nadenken over waarom ze zo handelen.’ De psychologe benadruk dat ze het gedrag van narcisten niet wil goedpraten, maar dat we ook het systeem waarin een narcistische persoonlijkheid zich ontwikkelt moeten bestuderen.’

3.      Kun je narcisten kweken?

Welke ingrediënten er precies in welke hoeveelheden nodig zijn om een narcist te ‘kweken’ is niet duidelijk, maar experts zijn het erover eens dat de oorzaak ligt bij een mix van sociale, culturele, genetische en omgevingsfactoren.

Het is dus geen individualistisch probleem, legt Van De Putte uit. ‘Narcisme is in mijn ogen een reflectie van onze maatschappij.’ Onderzoek suggereert dat narcisme vaker voorkomt in culturen die individualisme en zelfpromotie waarderen. ‘In een patriarchale samenleving ligt de focus nog steeds op presteren, (h)erkenning van buitenaf, controle, bezit, competitie en status. Zowel in bedrijfsculturen als in de academische wereld waaruit ik zelf kom, is dat nog sterk aanwezig,’ klinkt het. ‘Vaak staan narcisten aan de top, want zij kunnen floreren in een systeem dat teert op superioriteit, macht en manipulatie. In plaats van kiezen voor zaken waar je zelf voldoening uithaalt of van droomt, moet je kiezen voor de zaken die het meeste status of prestige opleveren. Dit wordt er met de paplepel ingegoten, wat narcistische karaktertrekken voedt.’  

‘Narcisme is ook deels erfelijk bepaald,’ legt Van De Putte uit. ‘Omdat we intergenerationeel trauma’s doorgeven, dragen we allemaal wonden mee van onze voorouders. Heel vaak gaan we onbewust de patronen van onze ouders kopiëren en herhalen. Als dit schadelijke patronen zijn, zoals genderongelijkheid, moeten we er als samenleving van kunnen loskomen. Tegenwoordig zijn we ons bewust van de noodzaak om vrouwen in hun kracht te zetten. Helaas resulteert dat soms in het overnemen van de patriarchale patronen door vrouwen, omdat sterk zijn geassocieerd wordt met dit soort gedrag. Dat creëert naar mijn gevoel een fake vorm van feminisme, waarbij een vrouw in een hoge functie denkt dat ze sterk en feministisch is als ze controleert en manipuleert, zoals eeuwenlang de gewoonte was. Dat is niet hetzelfde als gelijkwaardigheid. Dit duwt vrouwen in een patriarchale mal en zorgt ervoor dat mannen niet uit die mal kunnen breken. Feminisme gaat niet over superioriteit van de vrouw, maar over het naast elkaar staan van de man en de vrouw. Het gaat om jezelf kunnen zijn, je kwetsbaarheden en angsten durven tonen, gelijkwaardigheid en rekening houden met elkaars behoeftes.’

4.      Waar komt het gevoel van leegte dat narcisten ervaren vandaan?

Het antwoord op deze vraag vinden we ook in onze samenleving, legt onderzoeker en psycholoog Eowyn Van De Putte uit. ‘De kern ligt bij een gebrek aan connectie. We voelen ons vaak niet geconnecteerd met wat onze echte verlangens zijn. Er is ook een gebrek aan connectie tussen mensen onderling. Er is steeds meer eenzaamheid.’

‘En ook de band met de natuur is in onze maatschappij ver zoek. Omwille van de disconnectie die mensen ervaren, zoeken ze continu naar manieren om de leegte op te vullen. Vandaar de zoektocht naar de bevestiging van anderen of externe prikkels.’

‘Vroeger waren mensen religieus, waardoor er een soort van verbinding was met een community en een groter geheel’, licht Van De Putte toe. ‘Vandaag de dag is religie voor de meesten weggevallen, waardoor er ook veel meer focus op het individu is gaan liggen. Gemeenschapsgevoel is nochtans heel belangrijk. Een plek waar je je gedragen voelt en waar je jezelf mag zijn, niet enkel wanneer je vrolijk bent, maar ook wanneer je angst, verdriet of boosheid voelt.’ Hoewel er de voorbije jaren wat meer aandacht gaat naar mentaal welzijn, is er in onze samenleving nog steeds weinig ruimte voor kwetsbaarheid. ‘Daarom worden er vaak maskers opgezet, die de minder positieve kanten verbergen.’

Ook in onze opvoeding kunnen we geconfronteerd worden met een gebrek aan liefde en emotionele erkenning, wat volgens Van De Putte een gevoel van leegte veroorzaakt. ‘Vaak denken mensen dat ze geen trauma’s hebben meegemaakt, maar eigenlijk hebben ze toch microtrauma’s opgelopen. Dat kan gaan van emotionele verzwaarlozing tot het niet erkend voelen van je emoties’, licht de psychologe toe. ‘Vroeger was het standaard dat kinderen moesten luisteren naar hun ouders en dat er weinig aandacht werd besteed aan hoe het kind zich voelde. Ik wil ouders niet met de vinger wijzen, dat was nu eenmaal de tendens,’ klinkt het. De bewustwording van dit probleem en de nieuwe generatie ouders die het anders probeert aan te pakken kan dus een stap in de goede richting zijn. Je kind continu op een voetstuk plaatsen is volgens experts geen goed idee, maar het kil of onverschillig behandelen ook allerminst. Laat kinderen zelf vertellen hoe ze zich voelen en veroordeel hun emoties niet.

5.      Kun je ‘genezen’ van narcisme?

Een van de mythes van narcisme luidt dat je narcist voor het leven bent. ‘Daar ben ik het niet mee eens,’ klinkt het bij Van De Putte. ‘Ik heb bij verschillende cliënten gezien dat er een evolutie mogelijk is. Het grootste probleem is dat narcisten zichzelf vaak niet zien als narcist. De verdedigingsmechanismes om de pijn of leegte niet te voelen zijn zodanig groot, dat ze er zelf blind voor zijn. Maar er zijn ook voldoende narcisten die op een bepaald punt de leegte voelen en zelfs instorten. Vanuit dat punt is er de mogelijkheid tot groei en heling. In het proces leren ze om zichzelf oprecht graag te zien, maar ook hun gebreken te herkennen en aanvaarden. Het doel is om de narcist te leren om te connecteren met zichzelf en zijn of haar omgeving. Het is belangrijk om dat positief perspectief te hanteren. Als narcisten ongeneesbaar zijn, hebben we als samenleving een groot probleem.’

‘Uiteindelijk resulteert werken aan jezelf in echte connecties. Dat is eigenlijk waar iedereen naar verlangt. Ook narcisten, al is het voor hen moeilijker om te zien en toe te geven. Als zij erin slagen om de confrontatie met hun pijn aan te gaan, kunnen ze genezen en echte relaties aangaan.’

Van De Putte benadrukt dat het belangrijk dat niet enkel de narcist werkt aan zichzelf, maar ook de mensen op wie de narcist leunt. ‘Narcisme is de andere kant van de medaille in een codependent relatie. De mensen, zowel mannen als vrouwen, die in de greep van de narcist zijn, worden doorgaans gezien als de slachtoffers. Meestal ervaren ze echter dezelfde soort leegte als de narcist, maar uit die zich op een andere manier. Ze hebben het gevoel dat ze er enkel mogen zijn als ze anderen helpen of voor anderen zorgen. Het zijn gevers. Narcisten gaan hier gretig op in, ze gebruiken deze mensen om hun leegte op te vullen. Datis waarom deze twee types vaak magnetisch tot elkaar worden aangetrokken.’

‘De slachtoffers in hun slachtofferrol laten zitten, is dus geen goed idee. Ook zij moeten geholpen worden. Ze moeten beseffen dat door geen grenzen te trekken en alleen maar te geven, ze het patroon van de narcist bewerkstelligen. Ze helpen de narcist hier niet mee, en zichzelf al helemaal niet. Iemand met narcisme heeft grenzen nodig.’

‘De narcist en zijn slachtoffer worden vaak zwart-wit afgebeeld, maar het gaat om de interactie tussen mensen,’ klinkt het bij Van De Putte. ‘Als de slachtoffers niet aan zichzelf werken, blijven ze ongezonde relaties opzoeken. Het patroon blijft zich maar herhalen. Leren grenzen aangeven en jezelf graag te zien is van groot belang om een evenwichtige relatie aan te kunnen gaan. Voor het slachtoffer zal zelfrespect ervoor zorgen dat hij of zij uit het patroon kan stappen. En de narcist zal geen nood meer hebben aan een superieure rol als hij of zij zichzelf graag ziet.

6.      Wat is het verschil tussen zelfliefde, egoïsme en narcisme?

Is je eigen grenzen afbakenen en resoluut voor jezelf en je dromen kiezen dan niet egoïstisch? ‘Absoluut niet, maar er zijn veel misverstanden rond zelfliefde,’ erkent Eowyn Van De Putte. ‘Het is belangrijk om te onthouden dat je jezelf niet mag wegcijferen als je er voor anderen wil zijn. Als je enkel geeft, geraakt je energie uitgeput en blijft er niets over om te geven. Het klinkt contradictorisch voor veel mensen, maar het is écht belangrijk eerst naar jezelf te kijken, jezelf te aanvaarden en jezelf te geven wat je nodig hebt.’ Als je basisverlangens te veel afwijken van die van je partner kan uit elkaar gaan daarom soms een betere oplossing zijn dan jezelf te blijven aanpassen aan de ander.

‘Zelfliefde betekent je eigen emoties kunnen dragen. Voor mij is het een vorm van volwassen worden. De meeste volwassenen in onze maatschappij zijn niet echt volwassen. Ze blijven steken in een soort adolescentiefase. Echte zelfliefde is jezelf onvoorwaardelijk graag zien, los van sociale conventies of erkenning van buitenaf. Je kunt het zien als jezelf bemoederen en bevaderen door terug voeling te krijgen met je eigen innerlijke kind, contact met je intuïtie te maken en te voelen wat je nodig hebt. Wat zijn jouw dromen? Wat zijn jouw verlangens? Je mag je emoties bestaansrecht geven. Als er pijn komt, moet je die niet wegduwen met alcohol, werk of seks, maar de pijn durven voelen. Als je ze wegduwt, zeg je tegen jezelf dat je niet goed genoeg bent.’

‘Als je jezelf omarmt in al je facetten en jezelf respecteert, dan kun je ook meer liefde aan anderen geven. De strijd maakt plaats voor gelijkwaardigheid. Er is geen behoefte meer om boven iemand anders te staan, zoals bij narcisme.’

‘De kern van zelfliefde is geen externe validatie nodig hebben. The art of not giving a fuck klinkt misschien cru, maar er zit waarheid in. Liefde voor jezelf komt voort uit zelfacceptatie. En van daaruit kan liefde voor anderen groeien. Je hoeft de leegte niet op te vullen met iemand anders, maar je kunt echt kiezen voor iemand vanuit vrijheid, niet vanuit noodzaak.’