Make-up en plastische chirurgie als superstimuli: bioloog Nicklas Brendborg verklaart de eindeloze schoonheidsrace

Met ‘Gewoontedieren’ schreef de Deense moleculair bioloog Nicklas Brendborg een boek over waarom de mens steeds op zoek gaat naar meer en groter. In onderstaand hoofdstuk duidt hij de populariteit van make-up en cosmetische ingrepen om de vrouwelijke schoonheid te boosten.

De Amerikaanse boerenzwaluw is een vogeltje zo groot als een mus. Het heeft een staalblauwe rug en zijn borstveren zijn oranje. Zoals met zoveel andere vogels zijn de mannetjes kleuriger dan de vrouwtjes. Dat komt omdat de vrouwtjes de voorkeur geven aan het paren met de kleurrijkste mannetjes. Bij de Amerikaanse boerenzwaluw kijken de vrouwtjes vooral naar de borstveren van de mannetjes. Die kunnen lichtoranje zijn tot een intens donkere kleur die neigt naar rood. De boerenzwaluwvrouwtjes geven de voorkeur aan mannetjes met de donkerste borstveren, dus die mannetjes krijgen de meeste jongen.

Dat betekent echter niet dat mannetjes met een lichtgekleurde borst ertoe veroordeeld zijn om eenzaam te sterven. Sommige Amerikaanse onderzoekers hebben namelijk een manier gevonden om ze een handje te helpen. Als boerenzwaluwmannetjes worden gevangen en hun borstveren donkerder worden gemaakt met een goedkope stift, krijgen ze snel een casanovastatus: de vrouwtjes willen hen, dus de met stift gekleurde mannetjes krijgen meer nakomelingen. Hun testosterongehalte stijgt ook nog eens.

Misschien doet dit je denken aan iets vergelijkbaars bij mensen. We gebruiken namelijk ook superstimuli om onszelf aantrekkelijker te maken. Bij mensen is de beste vergelijking met de boerenzwaluwen bij vrouwen te vinden. Het betekent dat we bij het deel van het boek zijn aangekomen waar ik een poging zal doen om me uit te spreken over het uiterlijk van vrouwen en de sekseverschillen in de hoop dat ik niet met pek en veren de stad uit wordt gejaagd als dit boek uitkomt. Je mag best achteroverleunen en je verkneukelen over mijn pogingen.

Biologie en cultuur

Ten eerste is het uiteraard van belang om te noemen dat het lastiger is om een formule te bedenken voor het uiterlijk van mensen dan het voor een vogel is. Mensen zijn culturele wezens, wat wij mooi vinden wordt niet alleen door onze biologie bepaald. Het heeft ook een culturele interpretatie. Er zijn bijvoorbeeld heel veel culturen waar de schoonheidsidealen afwijken van die in het huidige Denemarken. Bij de Mursi- en Surmastammen in Ethiopië rekken de vrouwen hun onderlippen met kleitabletten op zodat het eruitziet alsof er een bord in zit. Misschien zou dat Royal Copenhagen-enthousiastelingen op ideeën brengen, maar het lijkt me sterk dat deze trend hier wordt opgepikt. Een ander voorbeeld is het Kayanvolk uit Myanmar, waar de vrouwen ringen om hun nek doen waardoor de sleutelbeenderen misvormen en hun hals er ongewoon lang uitziet. En dan is er nog het oude Japan, waar het mooi werd gevonden om je tanden zwart te verven. Er bestaat dus geen twijfel over dat onze cultuur invloed heeft op wat we aantrekkelijk vinden. Ik kan me namelijk niet voorstellen dat jij zwaar onder de indruk bent als jouw date met zwarte tanden komt aanzetten.

Peak-shift

Al zijn geslachtsidealen cultureel bepaald en hebben ze een lange geschiedenis, dat wil nog niet zeggen dat ze niet ondergeschikt gemaakt kunnen worden aan superstimuli. Je kunt namelijk ook superstimuli maken voor iets aangeleerds. Dat weten we onder andere van het leerprincipe dat het ‘peak shift’-effect wordt genoemd. Psychologen en neurowetenschappers hebben geconstateerd dat als een dier een bepaald patroon aanleert, het de neiging kan krijgen om de voorkeur te geven aan de overdreven varianten ervan.

Zo kunnen ratten bijvoorbeeld leren om onderscheid te maken tussen driehoeken en rechthoeken. Dat kan door ze een voorbeeld van iedere vorm naast elkaar te tonen met een knop onder de foto’s. Als de rat op de knop van de rechthoek drukt, krijgt hij een beloning. Vervolgens worden een nieuwe driehoek en rechthoek getoond. De rat heeft al snel door dat er na rechthoeken beloningen volgen en dus kiest hij die iedere keer. Vervolgens kun je bij de rat een nog heftiger reactie uitlokken door over te gaan op overdreven rechthoeken, het soort dus dat nog meer afwijkt van de driehoek dan de rechthoeken die de rat tot dan toe in zijn training heeft gezien. Het kunnen bijvoorbeeld rechthoeken zijn die veel langer zijn dan normaal. Dit duidt er dus op dat de rat heeft geleerd ‘rechthoek = goed’, en daardoor concludeert hij zelf ‘superrechthoek = supergoed’.

We weten niet precies waarom ratten zo doen. Het heeft vermoedelijk iets te maken met de manier waarop dieren leren over verschillen in hun omgeving. Als de ratten de superrechthoek zien, weten ze nog zekerder dat het een rechthoek is dan wanneer ze een normale rechthoek zouden zien. Dus als ze dan ook nog eens weten dat een rechthoek een beloning oplevert, kiezen ze hetgeen waarvan ze het zekerst zijn, namelijk de superversie.

Wat de reden ook is, het ‘peak shift’-effect toont aan dat zelfs als onze schoonheidsidealen aangeleerd zijn, je er nog speciale superstimuli voor kunt ontwerpen. Het psychologische fenomeen kan zelfs gebruikt worden om uit te leggen waarom we vaak totaal overdreven trends in verschillende culturen terugzien. Wat begint als ‘hoi, die ring om je hals ziet er te gek uit’ verandert in ‘zoveel ringen om mijn nek dat mijn sleutelbeenderen misvormd raken om er ruimte voor te maken’.

Universele schoonheidstrekken

Al zijn onze schoonheidsidealen gedeeltelijk cultureel bepaald, we kunnen er niet omheen dat er ook een biologisch aspect aan schoonheid zit. Dus een aantal aangeboren voorkeuren die in onze natuur liggen. Dat blijkt duidelijk uit studies waarbij onderzoekers foto’s laten zien van verschillende mensen aan mensen uit diverse culturen overal op aarde, en hun vervolgens vragen te oordelen hoe mooi de persoon op de foto is. Hierover zijn mensen van over de hele wereld het eigenlijk roerend met elkaar eens. Ongeveer dezelfde mensen worden als mooi beoordeeld, of je het nu aan een Europeaan, een Afrikaan of een Aziaat vraagt. En ook afgezien van of de personen die worden beoordeeld Europeaan, Afrikaan of Aziaat zijn. Anders gezegd zijn mensen van zeer verschillende culturen – bijvoorbeeld een Deen en een Koreaan – het er redelijk over eens hoe aantrekkelijk een Deens of Koreaans persoon is. Deze overeenstemming wordt natuurlijk veroorzaakt door onze intermenselijke natuur. Er is gewoon een aantal basistrekken waar we universeel prijs op stellen.

Seksueel dimorfe trekken

Bij de meeste diersoorten worden vooral de mannetjes beoordeeld op hun uiterlijk. Maar bij mensen bestaat daarover geen twijfel: het zijn de vrouwen. Wederom kan de oorzaak of cultureel of biologisch zijn, dat weten we niet precies. In ieder geval zien we bij vrouwen de menselijke variant van de stifttruc: make-up. De mechanismen zijn zelfs verrassend gelijk.

Je moet weten dat de donkere borstveren bij boerenzwaluwen seksueel dimorfe trekken worden genoemd, dat wil zeggen trekken die een onderscheid vormen tussen de seksen – zoals de manen van een mannetjesleeuw of de fraaie staart van onze oude vriend de pauw (die je alleen terugvindt bij de mannetjes). In beide gevallen voelen de vrouwtjes zich aangetrokken tot de seksueel dimorfe trekken. Dus als je make-up voor leeuwen zou willen ontwerpen, zul je iets moeten uitvinden waardoor de manen er nog voller en groter uitzien. Als je iets voor pauwen zou maken, kun je iets uitvinden waardoor de staart nog kleurrijker wordt.

Bij de mens lijkt make-up de seksueel dimorfe trekken te versterken. Het geeft een gezicht iets vrouwelijks. Zo hebben vrouwen bijvoorbeeld meestal grotere ogen in verhouding tot de rest van het gezicht dan mannen. Dus als het je lukt om je ogen nog groter te doen lijken, ziet je gezicht er ook vrouwelijker uit. Dat is precies waarvoor mascara en kunstwimpers zijn ontworpen.

Een ander voorbeeld is dat vrouwen van nature meer contrast in hun gezicht hebben dan mannen. Dat wil zeggen dat de kleurverschillen bij vrouwen in de diverse delen van het gezicht groter zijn dan bij mannen. Dus als je een sekseloos gezicht neemt, kun je dat er mannelijker laten uitzien door de contrasten te verkleinen. Je kunt het vrouwelijker maken door het kleurcontrast te verhogen. Dat kun je nu juist met make-up doen. Eyeliner of oogschaduw verhoogt het contrast tussen de ogen en de rest van het gezicht. Lippenstift doet dat voor de mond. Rouge voor jukbeenderen.

***

‘Nou, in mijn land,’ zei Alice, nog steeds een beetje nahijgend, ‘kom je ergens anders terecht, als je een hele tijd hard rent, zoals wij net deden.’

‘Dat is dan wel een sloom land,’ zei de Koningin. ‘Hier moet je zo hard rennen als je kunt om op dezelfde plek te blijven. En als je ergens anders wilt komen, moet je minstens twee keer zo hard rennen.’

Schoonheidsrace

Stel je een wereld voor waar cosmetica niet is uitgevonden. In het echt bestaan er van de meeste make-up al duizenden jaren allerlei varianten. Zelfs onze oude vrienden de Sumeriërs hadden vijfduizend jaar geleden primitieve versies van oogschaduw en lippenstift. In deze fictieve wereld, die we ons nu moeten voorstellen, zijn de mensen echter nooit op het idee gekomen dat er een mogelijkheid is om er aantrekkelijker uit te zien. Ieders uiterlijk is gewoon zoals het is. Sommige mensen zijn knap, andere niet, daar is niets aan te doen. Zoals in onze wereld zijn er voordelen als je er lichamelijk aantrekkelijk uitziet. Niet alleen als je op zoek bent naar een partner, maar ook als je een baan zoekt; we weten namelijk uit studies dat mooie mensen meer verdienen en als competenter worden beschouwd.

In ons fictieve universum valt het de mensen minder op dat het zo in elkaar steekt. Maar op een dag worden de voordelen van schoonheid opgemerkt door een jonge vrouw, laten we haar Elizabeth noemen. Ze realiseert zich dat ze haar positie in de samenleving kan verbeteren als ze wat aan haar uiterlijk doet. Dus na wat denkwerk vindt ze make-up uit, zoals wij die ook kennen. Met deze make-up ziet Elizabeth er aantrekkelijker uit dan voorheen en aantrekkelijker dan andere vrouwen. Ze krijgt meer aandacht van het andere geslacht en regelt zelfs een loonsverhoging. Dankzij al deze extra aandacht blijft Elizabeths uitvinding uiteraard niet lang geheim. Binnen de kortste keren beginnen andere vrouwen ook te experimenteren met hun uiterlijk.

In eerste instantie zijn het er maar een paar, dus daar zal Elizabeth weinig last van hebben, maar na een tijdje gebruiken de meeste vrouwen make-up. Nu is het voordeel voor Elizabeth weggevallen. Iedereen ziet er nu beter uit dan eerst. Als we ons voorstellen dat make-up het uiterlijk van iedereen evenveel verbetert, eindigt iedereen in dezelfde positie als voorheen. De aantrekkelijkste vrouwen zijn weer de aantrekkelijkste vrouwen, de minst aantrekkelijke zijn wederom de minst aantrekkelijke. Het verschil is alleen dat je nu make-up moet gebruiken om überhaupt mee te kunnen doen.

Als Elizabeth het op een dag druk heeft en geen make-up gebruikt, ziet ze er minder aantrekkelijk uit dan de anderen en worden er misschien opmerkingen gemaakt in de trant van ‘wat zie je er moe uit vandaag’. Daar heeft Elizabeth geen zin in, ze wil weer de mooiste van het land zijn, dus gaat ze terug naar de tekentafel. Dankzij haar scherpzinnigheid bedenkt ze een nieuwe manier om haar uiterlijk te verbeteren: plastische chirurgie.

Ze begint met een eenvoudige cosmetische ingreep zoals het spuiten van vloeistof in haar lippen zodat die er voller uitzien. Even heeft iedereen het erover dat Elizabeth er prachtig uitziet met haar volle lippen, maar na korte tijd hebben de andere vrouwen dezelfde behandeling ondergaan. Dus Elizabeth neemt de volgende stap. Misschien richt ze nu haar aandacht op haar lichaam in plaats van haar gezicht en laat ze een andere seksueel dimorfe trek versterken door haar borsten groter te maken met siliconen. Ook nu volgen de anderen al gauw, en zo gaat het maar door. Elizabeth rent en rent, maar ze eindigt steeds op dezelfde plek.

In dit verhaal heb ik natuurlijk overdreven, maar iets dergelijks vindt wel degelijk plaats in de moderne samenleving. Het is heel gewoon om je foto’s op sociale media te bewerken met apps zodat je er beter uitziet. De populairste apps verhullen dat niet eens en gebruiken namen als ‘Facetune’. Met deze app kun je alles doen: van het egaler maken van je huid tot je gezicht compleet verbouwen.

Hetzelfde kun je nu ook doen in video’s, die over het algemeen natuurlijker waren. Het is op internet bijna een sport geworden om verschillende celebrity’s te ontmaskeren die hun taille slanker hebben gemaakt, wat je ziet op het moment dat hun videofilter eventjes wegvalt.

In het echte leven betekent de schoonheidsrace dat er steeds meer plastische chirurgie wordt uitgevoerd. Cijfers van de Deense gezondheidsautoriteit laten zien dat er in 2022 meer dan zes keer zo veel borstvergrotende operaties zijn uitgevoerd dan in 2005. Er zijn ook meer dan twintig keer zo veel face- en halslifts gedaan, zes keer zo veel liposucties en bijna tien keer zo veel wenkbrauwliften. In veel andere landen is deze wedloop nog veel extremer. Neem Zuid-Korea, waar plastische chirurgie inmiddels zo normaal is dat 31 procent van alle vrouwen minstens één cosmetische operatie heeft ondergaan.

Niet lekker in je vel

Dan is het nu tijd om een antwoord te geven op de vraag waarom zoveel jonge vrouwen zich tegenwoordig zo slecht voelen. Om culturele en biologische redenen hebben jonge vrouwen de neiging om erg op te gaan in hun uiterlijk. Daardoor zitten ze niet lekker in hun vel in een wereld die steeds meer wordt gedomineerd door sociale media: alle diensten proberen onze aandacht vast te houden om geld te verdienen en aangezien we ons instinctief aangetrokken voelen tot mooie mensen, krijgen we dat voorgeschoteld.

Maar of je er goed uitziet is relatief. Als je jezelf met de buurman vergelijkt, is het misschien niet lastig om je aantrekkelijk te voelen, maar op sociale media doet de hele wereld mee aan ‘de wedstrijd’. Degenen die het algoritme ‘winnen’ en in je feed verschijnen, zijn de mooiste van duizenden of misschien zelfs miljoenen mensen. Ze zijn op geen enkele manier representatief voor de bevolking als geheel, maar onze hersenen werken, zoals je weet, volgens het principe van ‘wat je ziet is alles wat er is’. Dus de ongewoon aantrekkelijke mensen zijn degenen met wie we ons vergelijken. Daarom kan een uitstapje naar sociale media al snel veranderen in een lange rij sociale nederlagen voor de mensen die de neiging hebben om zichzelf met anderen te vergelijken.

Dat doen we natuurlijk allemaal, maar jongeren die bezig zijn met het vinden van hun plekje in de wereld zijn er bijzonder gevoelig voor. Aangezien jonge vrouwen meer tijd op sociale media doorbrengen dan jonge mannen, is het niet zo vreemd dat jonge vrouwen er het meeste last van hebben.

Tegelijkertijd laten sociale media ook zwart op wit zien dat je uiterlijk van belang is voor succes in het leven. De mooie mensen die de algoritmen domineren kunnen bakken geld verdienen met niets anders dan er goed uitzien. Daardoor is het makkelijk om in een wapenwedloop terecht te komen, waarbij je voor jezelf vecht om te kunnen profiteren van een bestaan als degene die je op het scherm ziet. Iedereen rent echter zo hard mogelijk, waardoor het lastig is om resultaat te zien van je inspanningen. Behalve dat je steeds onzekerder wordt over je uiterlijk.

Over de auteur

Nicklas Brendborg (1996) is een Deense moleculair bioloog en de auteur van de internationale bestseller ‘Onsterfelijke kwallen & eeuwenoude haaien’.

Dit boek stond in Denemarken wekenlang op nummer één in de bestsellerlijst en de vertaalrechten werden wereldwijd verkocht.

Gewoontedieren: waarom we altijd meer willen en wat we daartegen kunnen doen , Nicklas Brendborg, uitgegeven in het Nederlands bij Spectrum, 24.99 euro