‘Omarm je mislukkingen, succes leert je niets’: hoe je creatiever in het leven kan staan

Wie tekent, schrijft of knutselt, krijgt vaak de ietwat jaloerse opmerking: hoe leuk dat je zo creatief bent. Maar het ding is, creativiteit is universeel. Het niet iets wat je bent, het is iets wat je doet.

Iedereen is creatief. Net zoals iedereen kan zingen, maar niet iedereen Adéle is, zijn er uiteraard individuele verschillen. Niet alle breinen zijn even goed in het bedenken van originele ideeën, maar elk van ons kan creatief zijn, als je er voor kiest en het cultiveert. Dat was de conclusie van heel wat van de 40 kunstenaars en creatievelingen die auteur Steve Brouwers sprak voor zijn boek Creatives on Creativity. ‘Creativiteit zit in ons dagelijks leven. Het zit in wat we ’s ochtends aantrekken, in hoe we koken en ons huis inrichten en niet alleen kunstenaars of creatieven zijn het, maar ook boekhouders bijvoorbeeld.’

Volgens creativiteitsexpert Ken Robinson kan je creatief zijn in wiskunde, wetenschap, muziek, dans, de keuken, lesgeven, een huishouden runnen en zelfs als ingenieur. In alles, eigenlijk. ‘Creativiteit is het proces waarbij je originele ideeën hebt die iets waard zijn. Een groot deel daarvan is op zoek gaan naar een nieuwe manier om iets te doen, in gelijk welke activiteit je aan het doen bent.’ Het is geen eigenschap die sommige mensen hebben, maar een activiteit die iedereen kan doen.

Amateurs

Het is een privilege en een luxe om een vak te hebben waar je je creativiteit dagelijks in mag gebruiken, vindt Brouwers. Waarin je elke dag mag spelen, eigenlijk.’ Daarmee legt hij meteen de vinger op een van dé mythes rond creativiteit. Volgens de Amerikaanse onderzoekers Mihalyi Csikszenmihalyi wil onze cultuur dat alleen wie de kost verdient met iets creatiefs, dat ook als volwassene nog op een ernstige manier mag zijn. Wat jammer is, want creatief denken en dingen maken zijn niet alleen handig om alledaagse problemen op te lossen, het is volgens de psycholoog ook iets voldoening geeft en waar we vrolijk van worden.

Om Kurt Vonnegut te citeren: ‘Het geeft niet hoe goed of slecht het is: wees creatief. Zing in de douche, dans mee met de radio, vertel verhalen, schrijf een gedicht voor een vriend, ook al is het beroerd. Creativiteit doet je ziel groeien.’  En het is nooit te laat om je creativiteit te cultiveren. Neuroloog Erik Scherder leerde na zijn zestigste viool spelen. Hij geeft zelf toe niet erg goed te zijn, maar hij wordt er blij van en het  is goed is voor zijn hersenen.

Wat is creativiteit?

Met definities van creativiteit kan je een half woordenboek vullen. De eenvoudigste samenvatting is volgens Brouwers: je brengt iets in de wereld dat er voordien niet was. Paula Scher, grafisch vormgever en schilder omschrijft het nog mooier in Brouwers boek: ‘Creativiteit is als een slotmachine. Aan de ene kant van je brein heb je een vraag of een probleem, aan de andere kant zit alles wat je in je leven hebt geabsorbeerd. Elk boek of gedicht dat je las, elke tentoonstelling, film of serie die je zag, iedereen die je kent. Alles tolt rond in je brein, je steekt er een muntje in en er komen nieuwe dingen uit. Soms.’

Het klinkt eenvoudig, iets nieuws bedenken, maar dat is het niet, stelt Brouwers. ‘Kinderen zijn nog spontaan creatief, maar als volwassene vraagt het toch een inspanning. Fantasie helpt, maar wie creatief wil zijn, mag vooral niet snel tevreden zijn en het meest voor de hand liggende kiezen. Verder doen, ook als je het niet meteen weet, dus.’ Natuurlijk speelt talent een rol, maar het gaat hem toch vooral over bereid zijn om die extra stap te zetten, denkt Brouwers. ‘Daar maken we ook het verschil met AI, denk ik. AI bouwt op wat er al is, en levert resultaten die ‘bijna goed genoeg’ zijn. Ons brein gaat verder dan dat en bedenkt nieuwe connecties en dingen.’

Spelen

Als je één cliché-quote van Picasso kent, is het waarschijnlijk deze: elk kind is een kunstenaar, de moeilijkheid is hoe er een te blijven als je opgroeit. Spelen is altijd creatief, en dat kinderlijke vasthouden is volgens Brouwers inderdaad belangrijk voor creativiteit. Niet dat we per se allemaal kleurpotloden, blokken en kleurrijke klei in huis moeten halen. ‘Spelen is een manier van naar de wereld kijken. Het is alles absorberen, mooie dingen opzoeken, kunst kijken, boeken lezen, noem maar op. Nieuwsgierigheid voedt je brein, ook als het iets is waar je eigenlijk niets mee hebt. Je geschiedenis kennen, buiten je eigen wereld kijken, research doen, alles stimuleert die slotmachine waar Scher het over had.’

Alexandra Horowitz ging voor haar boek Met Andere Ogen twaalf keer wandelen in dezelfde buurt van New York, telkens met ander gezelschap. Een kleuter, een geoloog, een typograaf, ze kijken allemaal op een andere manier naar die paar straten, en leerden Horowitz zelf ook anders kijken. Dus gewoon af en toe een andere weg naar het werk nemen, kan je creativiteit al aanscherpen.

En neen, creatief zijn is niet wild in het rond nadenken en alle conventies loslaten. Integendeel. Grenzen en beperkingen zorgen soms net voor meer creativiteit, omdat ze je verplichten origineler te zijn. Schilderen met maar één kleur, of een tekening maken op dertig seconden, de letter ‘n’ niet mogen gebruiken, de regels van een haiku volgen, een muziekstuk van twee minuten moeten schrijven, het doet je creatieve brein knetteren. Een van dé experimenten waar pyschologen die onderzoek doen naar creativiteit vaak doen, is deelnemers vragen op hoe veel verschillende manieren je een baksteen kunt gebruiken.

Verder, hoger, sterker

Ga bovendien zelf met die baksteen aan de slag, zouden ze bij Bauhaus gezegd hebben. Die designschool wilde dat zijn leerlingen ‘ontleerden’ wat ze wisten. Ze zagen het lichaam als een perfect instrument en moedigde hen aan om te experimenteren en spelen. Het liet Marcel Breuer toe om op zijn fiets, kijkend naar het stuur, gebogen staal te gebruiken in het ontwerp van de lichte, moderne Wassily stoel.

Maar het is niet allemaal spel, vindt John Cleese. ‘Ik was niet de creatiefste van alle Pythons,’ vertelt hij tijdens een lezing over creativiteit. ‘En toch kwam ik vaak met de origineelste ideeën. Omdat ik niet bij het eerste idee tevreden was, maar nog anderhalf uur verder bleef zoeken tot ik iets had wat ik echt verrassend vond. Verder doen en net die paar stappen verder gaan, is ook belangrijk voor creativiteit.’ Een truc die scenario- en andere schrijvers wel eens gebruiken, is nadenken over waar ze willen eindigen met hun verhaal, en om dat dan als het begin te gebruiken en nog verder te gaan.

Inspiratie

Creativiteit gaat vaak over nieuwe verbanden leggen tussen dingen die er al zijn, en hoe meer dingen rondzwemmen in je brein, hoe origineler de dingen zijn die er uit komen. Csikzenmihalyi deed onderzoek naar creatievelingen, en vond dat ze allemaal toegewijde doorzetters zijn, maar vooral ook dat hun inspiratie gevoed wordt door nieuwsgierigheid, verwondering, fascinatie en speelsheid.

Pure originaliteit is een val, stelt scenografe Es Devlin, die sets voor U2, Beyoncé, Louis Vuitton en Tate Modern ontwierp. ‘Een idee is altijd min of meer een samenbrengen van oude elementen, maar dat hoeft niet intimiderend te zijn. Je leert die nieuwe connecties te zien door je brein te vullen met alle mogelijke informatie en dan je onderbewustzijn zijn werk te laten doen.’ Verwacht geen bliksemschicht van inspiratie, vertelt Devlin in een Masterclass over haar vak. ’Ga naar een antiekwinkel, luister een gesprek af in een koffiebar, lees.’ Nieuwsgierigheid en de blik van een beginner zijn instrumenten van creativiteit, vertelt ze. ‘Je kunt maar een fractie weten of kunnen van wat er mogelijk is, en je kunt nooit genoeg researchen. Zie je leven als een eindeloze zoektocht naar informatie en nieuwe dingen, en jezelf onderdompelen in iets nieuws als een beloning voor jezelf.’

Lummelen

Een slotmachine gaat razendsnel, maar ons brein steekt anders in elkaar, weten psychologen.  Dagdromen, lummelen, nietsdoen, je vervelen, doodelen, het zijn vitale creatieve instrumenten die je hersenen de mogelijkheid geven om alles te laten marineren, om nieuwe connecties te maken en originele ideeën te bedenken. Sommige creatievelingen hebben graag meerdere projecten tegelijk lopen, om te kunnen switchen, andere gaan wandelen, koken of doen yoga of zelfs een dutje om de onbewuste denkprocessen een handje te helpen.  Dit is goed nieuws voor uitstellers, want de nutteloos lijkende dingen die procrastinators gaan doen – deep dive op internet, keukenkasten reorganiseren, alle foto’s die je ooit genomen hebt sorteren – zijn vaak perfect om ideeën te laten gisten.

Mooi voorbeeld is Nina Katchadourian, een kunstenares die zich op langeafstandvluchten zo intens verveelde, dat ze in het toilet met de dingen die ze daar vond, Vlaamse Renaissance schilderijen ging naspelen.

Falen

Als er een ding is dat alle geïnterviewden van Brouwers gemeen hadden, was het onzekerheid. ‘Het gaat niet alleen over ronduit fouten maken en mislukken, maar ook over uit je comfortzone komen. Nieuwe dingen proberen en beseffen dat het kan fout gaan, en ook opnieuw beginnen, het is ongemakkelijk, confronterend en niet noodzakelijk plezierig. Maar het is wel leerrijk en het levert mooie dingen op.  

Misschien is het motto van Pippi Langkous – ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan – nog niet zo gek.  ‘Als ik weet hoe ik iets moet doen, is het heel moeilijk om het telkens opnieuw te doen,’ vertelt Paula Scher in Brouwers boek. ‘Maar als je niet weet hoe iets moet, dan maak je domme fouten en dat levert vaak ontdekkingen op. Het is dus belangrijk dat je soms niet weet hoe iets moet als je er aan begint.’

Beter omgaan met falen is soms ook een kwestie van je houding aanpassen. Een niet zo geslaagd schilderijtje, gedicht of compositie is niet noodzakelijk mislukt als je het als een deel van je leerproces ziet. Zoals George Clooney in een populair TikTok-interviewfilmpje zegt: ’Je leert niets van succes, behalve dat je goed in iets bent. Je leert alles van mislukking. Als je er mee aan de slag gaat, natuurlijk. Je kunt 65 zijn en kwaad omdat je niets geprobeerd hebt. Of je kunt 65 zijn en weten dat je sommige dingen geprobeerd hebt maar dat ze niet gelukt zijn. Dat is een fijnere manier om 65 te zijn.’ Of doe wat muziekproducer Rick Rubin aanraadt in de Huberman Lab podcast: ‘Ik maak nooit iets voor anderen, ik maak het voor mij, voor nu. Het is een moment in mijn dagboek. Daar bestaat mislukking niet. Niemand kan het beoordelen, want het is de neerslag van mijn ervaring van die dag in mijn leven.’