Hoe ga je om met klimaatangst? ‘Mensen wordt wijsgemaakt dat de verantwoordelijkheid vooral bij hen ligt’  

‘Het is geen vijf voor, maar vijf over twaalf.’ Berichten over klimaatverandering zorgen voor angst. Niet zo gek, aangezien het om ons voortbestaan als soort gaat. Maar hoe ga je ermee om in plaats van aan ten onder?

De wereld staat in de fik
En ik zou het willen blussen
Maar het vuur is groter dan ik
En ik stik in de time time ticking
De tijd tijd tikt maar door en
Je sluit je ogen ervoor

In haar doorbraaknummer ‘Groter dan ik’ zingt de Nederlandse artiest Froukje over een herkenbaar gevoel. Verwoestende bosbranden, smeltende ijskappen, dodelijke overstromingen: rampen die via verschillende kanalen op ons netvlies worden gebrand. Van het klassieke nieuws tot flitsende TikToks, deze beelden grijpen naar de keel. De planeet en samenleving die we kenden, bestaat niet meer. We hebben te maken met een klimaatcrisis.

‘Ik kan het niet meer zien, de beelden van brandende bossen of gesmolten gletsjers. Ik klik de artikels erover weg, want ze geven me nachtmerries.’ Gezellige avonden met vrienden ontaarden wanneer het gesprek op klimaatverandering belandt. Bovendien zijn andere doemberichten, zoals oorlogsbeelden van Oekraïne en Palestina, ook alomtegenwoordig. Hierdoor hebben heel wat mensen hun nieuwsconsumptie op een lager pitje gezet. Trop est trop, luidt hun verweer.

Wie gaat gebukt onder klimaatangst? 

Een onderzoek van de American Psychological Association (APA) onthult dat 56% van de Amerikaanse volwassenen klimaatverandering aanduidt als het belangrijkste hedendaagse probleem. Meer dan twee derde van de ondervraagde volwassenen gaf aan op z’n minst een beetje eco-angst te hebben. Bijna de helft van de jongvolwassenen tussen 18 en 34 jaar zei in hun dagelijks leven stress te hebben over klimaatverandering.

In 2021 voerde professor in de psychologie Alexandre Heeren (UCLouvain) een studie uit in acht landen in Europa en Afrika, waaruit bleek dat een op de tien mensen sterk psychologisch wordt beïnvloed door de klimaatcrisis, met slaapproblemen, piekeren, depressie of huilbuien als gevolg. Opvallend: deze eco-angst komt ook voor bij mensen die (nog) niet direct getroffen zijn door klimaatverandering. Er werd geen verband met opleidingsniveau geregistreerd en er werd ook geen verschil waargenomen tussen Europese en Afrikaanse landen. Vooral mensen onder de veertig en vrouwen hebben last van eco-angst, blijkt uit de studie.

Omdat kinderen en jongeren het hardst lijden onder klimaatangst, focust de bekende Britse psychotherapeut Caroline Hickman op deze doelgroep. Ze is docent en onderzoeker aan de Universiteit van Bath. Hickman benadrukt dat klimaatverandering niet alleen een milieuprobleem is, maar ook een psychologisch probleem dat ernstige gevolgen kan hebben voor de geestelijke gezondheid van kinderen en jongeren. Uit een studie van Hickman uit 2021 blijkt dat jongeren in verschillende landen enorm ontevreden zijn over hoe overheden omspringen met klimaat. Van de ondervraagde jongeren is 59% zeer of extreem bezorgd over klimaatverandering. Meer dan 45% van de respondenten zegt dat hun gevoelens over klimaatverandering hun dagelijks leven en functioneren negatief beïnvloedden. Driekwart van de ondervraagde jongeren vindt de toekomst angstaanjagend.  

Klinisch psycholoog Leslie Hodge (Praktijk Strong Mind) merkt op dat we kinderen en jongeren die lijden onder klimaatangst niet mogen negeren. ‘Heel wat volwassenen zullen sneller cognitieve dissonantie toepassen en het probleem wegwuiven. Ze denken dat ze het probleem niet kunnen oplossen, waardoor ze er meer afstand van nemen. De bezorgdheden van jongeren negeren, is geen goed idee,’ stelt de psychologe. ‘Erken hun angsten.’

Hutsepot van terminologie

Wie zich wil verdiepen in klimaatangst, stoot al snel op een wirwar aan termen. Van klimaatdepressie tot het poëtische solastalgia, bedacht door milieufilosoof Glenn Albrecht: er bestaan veel woorden om het te hebben over negatieve gevoelens rond klimaatverandering.

Leslie Hodge legt uit dat ook experts verschillende termen gebruiken én verschillende meningen hebben over de problematiek. ‘In de context van onderzoek is angst rond het klimaat een relatief recent fenomeen. Specialisten hebben nog geen consensus gevonden over klimaatangst, -stress en -depressie. Ze definiëren de termen anders en behandelen ze ook anders. De ene expert ziet het als een trauma, terwijl de andere het behandelt als een rouwproces of een angstprobleem. Volgens de APA kan eco-angst klachten geven van milde stress tot psychische aandoeningen, zoals depressie, angst- of een posttraumatische stressstoornis.’

‘In mijn praktijk hoor ik veel zorgen om het klimaat, maar het is meestal niet dé reden waarom mensen naar de psycholoog stappen. Het klimaat is doorgaans een van de verschillende stressoren. Wie last heeft van een zogenaamde klimaatdepressie zal wellicht meer dan één trigger hebben voor deze aanhoudende somberte,’ legt Hodge uit. ‘Het is steeds een combinatie van biologische, sociale en psychische factoren die tot een depressie lijdt.’ Ben je dus al geruime tijd gestresseerd of heb je al last van overmatig piekeren, dan kan klimaatangst de druppel zijn die de emmer doet overlopen.

‘Het is logisch dat er angst en stress heerst rond de klimaatopwarming, want is het een reëel probleem,’ zegt Leslie Hodge. ‘Wat we niet mogen doen, is klimaatangst als stoornis zien.’ Een waarschuwing die ook klinkt bij Dr. Paul Verhaeghe, emeritus hoogleraar van de Gentse universiteit, psychoanalyticus en auteur van boeken zoals ‘Onbehagen’ en ‘Intimiteit’. ‘We moeten opletten met het psychiatriseren van normale menselijke reacties, zoals angst voor klimaatverandering. Evolutionair gezien is angst iets wat ons helpt om ons aan te passen. Het wordt een probleem op het ogenblik dat angst zich koppelt aan een onderwerp waar geen reële gronden voor zijn, iets wat ons werd aangepraat of een fobie.’

‘Mensen zijn zich niet altijd bewust dat ze angstig zijn of koppelen dit gevoel aan de verkeerde zaken. Het is geen toeval dat ik een boek heb geschreven met de titel “Onbehagen”,’ aldus Verhaeghe. ‘Onrust is in feite de laagste vorm van angst. Freud stelt dat het affect (emotie, gevoel) altijd correct is, maar dat het vaak aan het verkeerde onderwerp gekoppeld wordt. Het onbehagen dat mensen voelen heeft dus zeker z’n redenen, maar wordt door populistische groeperingen gekanaliseerd naar de verkeerde dingen. In plaats van ons zorgen te maken over de klimaatverandering en de sociaaleconomische ongelijkheid, zoeken mensen de reden voor hun onrust bij zaken zoals migratie. Ik ben van mening dat er niet te veel, maar wel te weinig klimaatangst is. Hoewel klimaatverandering een existentiële bedreiging is voor de mens als soort, ligt de meerderheid van de bevolking er niet van wakker. Dat het nauwelijks een thema was bij de vorige verkiezingen, vind ik dan ook zeer verontrustend.’

Hoe gaan we om met klimaatangst?

Wie wel hoort bij de tien procent van de bevolking die zich zorgen maakt, vraagt zich wellicht af wat hij daarmee moet. ‘Je zult als mens moeten leren accepteren dat je niet weet wat de toekomst brengt’, stelt Leslie Hodge. ‘Je hulpeloos voelen, zorgt echter ook voor angst. Naast accepteren dat je geen glazen bol hebt, kun je dus ook nadenken over hoe jij je steentje kunt bijdragen en actie ondernemen. Hoewel je de toekomst niet in de hand hebt, kunnen kleine duurzame acties helpen tegen angst en stress.’

‘Verlamming omwille van angst en verdriet willen we in de context van klimaat absoluut vermijden,’ klinkt het bij Paul Verhaeghe. ‘De volgende stap na angst is paniek, en dat is niet meer bruikbaar. Als we in paniek zijn, reageren we heel irrationeel en doen we vaak domme dingen.’

Het is niet jouw schuld

Wat we volgens de experts goed in onze oren moeten knopen, is dat de klimaatproblematiek een systeemprobleem is, geen individueel probleem. ‘Veel mensen hebben zich laten aanpraten dat de verantwoordelijkheid voor 90% bij hen ligt. Dat wij als individu onze ecologische voetafdruk moeten verlagen om de problematiek op te lossen, wordt ons sinds de jaren tachtig voorgehouden door de bedrijfswereld die zijn uiterste best doet om de milieu- en klimaatproblematiek op het individu af te schuiven. Het gevolg daarvan is dat bewuste burgers zich niet alleen angstig maar ook nog eens schuldig voelen,’ stelt Paul Verhaeghe.

‘Ik vind het voor alle duidelijkheid een goede zaak dat ieder van ons, zeker in het Westen, zijn of haar levensstijl zoveel mogelijk probeert aan te passen. Ook is het verstandig om onze kinderen bewust op te voeden,’ vult Verhaeghe aan. ‘Maar het bewustzijn van de burgers zal niet volstaan. Ook vanuit het bedrijfsleven en de overheden is actie dringend nodig. Wij kunnen dit niet op ons eentje oplossen.’

Praat met elkaar

‘T Is klote maar laten we hopen
Op dat we het redden met horten en stoten
En dat we gaan praten vooral met elkaar
Want de crisis is hier
En Den Haag is nog daar
En dat we iets doen echt
Doen hoor want daar heb je poen voor
En met sinterklaas zet ik daar
Dan m’n schoen voor

Wat verderop in haar nummer stelt Froukje voor om te praten met elkaar. Een goed idee, vindt ook klinisch psycholoog Leslie Hodge. ‘Door erover te praten, jezelf te verenigen en verbinding te zoeken bij anderen, zul je je minder alleen en hulpeloos voelen. Je alleen voelen met deze eco-angst, maakt het nog eenzamer en zwaarder om dragen, stelt Hodge die het boek ‘Eenzaam tussen mensen’ schreef.

Dat is precies waarom Jeroen Lapeere, samen met gelijkgestemden, de organisatie KlimaatContact oprichtte. ‘Vijf jaar geleden wilde ik me actief inzetten voor het klimaat. Ik voelde vooral machteloosheid en vroeg me af hoe ik een positieve bijdrage kon leveren. Eerst startten we een podcast, waarin we mensen interviewden rond het thema. Ook psychologen kwamen aan bod, omdat we worstelden met de vraag hoe je kunt praten over dit thema, zonder moraliserend met het vingertje te wijzen.’

Die zoektocht bracht hen bij een workshop tot klimaatcoach van de organisatie Klimaatgesprekken in Nederland. ‘Aanvankelijk waren we sceptisch, maar klimaatgesprekken voeren bleek een hele goede manier te zijn om boven de polarisatie uit te stijgen en verbinding te vinden met je gesprekspartners.’ De cursus werkte zo inspirerend, dat Jeroen en zijn kompanen beslisten in België te starten met een gelijkaardig concept, dat KlimaatContact gedoopt werd.

‘De eerste tip die we altijd geven tijdens de workshop is: leer luisteren. Je moet je leren verplaatsen in je gesprekspartner. Als je zelf gealarmeerd bent door de klimaatcrisis en angstige gedachten hebt, kan het lastig zijn om in gesprek te gaan met iemand die daar totaal niet van wakker ligt. Keer op keer is de luisteroefening in onze cursus een uitdaging. Mensen communiceren vooral vanuit hun eigen standpunt. Ze hebben de beste intenties, maar wachten vaak gewoon af tot ze hun punt kunnen maken. Jezelf in de schoenen van iemand anders plaatsen, is de basisvoorwaarde om polarisatie te overbruggen. Het is enkel zo dat je gesprekspartner z’n weerstand uit zichzelf zal laten zakken. Toon je gesprekspartner dat je écht hoort wat hij of zij zegt,’ geeft Lapeere als advies.

‘Het gevoel dat je iets doet, zorgt ervoor dat je niet in een verlammende angst terechtkomt. Je gedrag in overeenstemming brengen met je emoties en waarden helpt en werkt bovendien inspirerend naar anderen toe,’ ziet Lapeere. ‘Het is belangrijk om het thema van angst bespreekbaar te maken, in een veilige omgeving. In groep zie je mensen die op een verschillend niveau zitten qua angst of aanvaarding. Als je van anderen hoort dat zij er ook mee worstelen, werkt dat verbindend. Bovendien kom je samen makkelijker tot oplossingen dan alleen.’

Ook Paul Verhaeghe ziet heil in samen praten en organiseren. ‘Machteloosheid kan zich heel snel vertalen in een paniekerige vorm van angst, en daar is niemand mee geholpen. Daarom zijn workshops zoals die van KlimaatContact een goed idee. Ze zorgen voor bewustwording, bieden steun en kunnen de basis vormen om samen concreet actie te ondernemen.’

‘Systeemverandering vraagt tijd. Reken maar op tien of vijftien jaar.’ De psycholoog en psychoanalyticus maakt de vergelijking met de emancipatiestrijd. ‘Eind jaren zestig van de vorige eeuw vond de tweede emancipatiegolf plaats. Ook toen hadden we te maken met een systeemfout, namelijk de onderdrukking van de helft van de bevolking. Ook toen is er van onderuit, door middel van samenkomsten, workshops en betogingen, gewerkt aan bewustwording. Er is nog geen volledige gelijkheid tussen de seksen, maar er is wel al enorm veel veranderd dankzij de collectieve aanpak. Ook dat zal bij de klimaatstrijd nodig zijn.’

Alles in balans, ook jijzelf

Een interessante manier om te kijken naar hoe je met eco-angst kunt omgaan, is volgens Jeroen Lapeere het model van de Finse onderzoeker en docent milieutechnologie Panu Pihkala, die verbonden is aan deUniversiteit van Helsinki. ‘Het was zijn doel om een simpel, maar genuanceerd model te ontwikkelen om te helpen bij eco-angst en -rouw.’

De Finse onderzoeker omschrijft de eerste fase als ‘onwetendheid en semi-bewustzijn’. In deze fase zijn mensen (nog) niet erg bezig met klimaat en zijn ze zich dus ook nog niet volledig bewust van de problemen die de klimaatcrisis met zich meebrengt. Vervolgens realiseren ze zich wat er gaande is, waarop shock en mogelijk zelfs trauma volgen. Hierna moet je op zoek naar hoe je kunt omgaan met de crisis en hoe je je gedrag kunt aanpassen. In deze fase ziet Pihkala drie belangrijke aspecten:  

• Actie ondernemen (verschillende klimaatvriendelijke acties)
• Rouwen (inclusief andere emoties)
• Afstand nemen van het probleem (inclusief zelfzorg en problematische ontkenning)

De mogelijkheid van sterke eco-angst is altijd aanwezig, net zoals het gevaar van burn-out. Om die kans te verlagen, moeten er twee zaken shiften. Je blijft emotioneel betrokken, maar gaat niet meer gebukt onder rouw en verdriet, en afstand nemen doe je op een bewuste, evenwichtige manier:

• Actie ondernemen (verschillende klimaatvriendelijke acties)
• Emotioneel betrokken zijn (inclusief rouw en verdriet)
• Zelfzorg (inclusief afstand nemen)

‘Het is belangrijk dat de drie componenten mooi in evenwicht zijn met elkaar,’ licht Jeroen Lapeere toe. ‘Als je volledig doorschiet in een van de facetten, is er een disbalans. Als klimaatcoach komen we heel vaak in contact met mensen die voorbij de shock zijn, dus die goed op de hoogte zijn van het probleem, maar zich verliezen in een van de drie aspecten. Zo blijven ze bijvoorbeeld hangen in rouw of verdriet, of gaan ze heel ver in het ondernemen van actie, zonder aandacht te hebben voor hun eigen gevoelens. Ze nemen deel aan alle protesten, douchen maar één minuut, eten nooit dierlijke producten, zweren vliegtuigreizen volledig af, rapen iedere week zwerfvuil en ga zo maar door. Als ze niet in balans zijn, kan dat een enorm ingrijpende impact hebben op hun levens. Het is belangrijk te onthouden dat je niet alle lasten op jouw schouders hoeft te dragen.’

Ook in de manier waarop mensen afstand nemen, zie je verschillen in aanpak. ‘Als iets hard binnenkomt, kun je het wegduwen omdat je het niet wil weten of voelen. In dit geval onderneem je geen actie. Een andere aanpak is afstand nemen, maar het probleem wel erkennen omdat je goed weet en voelt wat er speelt. In plaats van te blijven duiken in rapporten en video’s van rampen, gun je jezelf wat afstand,’ klinkt het bij Lapeere.

Zelfzorg als constructieve daad

Wie coach wil worden via een cursus van KlimaatContact krijgt altijd de raad om zelf eerst in balans tezijn voor ze klimaatgesprekken met anderen aangaan. De vrijwilligers worden daar actief in ondersteund door de organisatie, net omdat het zo belangrijk is. ‘Je kunt zelfzorg zien als een constructieve daad als je bezorgd bent om het klimaat, want zonder zelfzorg vind je niet de energie om actie te ondernemen’, licht Jeroen Lapeere toe.

Een beetje afstand nemen van de eindeloze stroom van negatief klimaatnieuws kan ook volgens Leslie Hodge een goede aanpak zijn. ‘Bij een fobie is exposure therapie een gekende procedure, waarbij de persoon met een fobie gradueel blootgesteld wordt aan datgene waar hij bang van is. Angst voor klimaatverandering is geen fobie en kun je dus ook niet op die manier aanpakken’, legt Hodge uit. ‘Wat je wel kunt doen, is leren omgaan met zaken waar je geen vat op hebt door te werken aan je weerbaarheid en door jezelf met mildheid te benaderen. Je hoeft niet elke studie te lezen en perfect duurzaam te leven, want perfectionisme zorgt alleen maar voor meer stress. Naast contact met mensen, is het ook een goed idee om verbinding met de natuur op te zoeken. Ga wandelen in het groen, sla aan het tuinieren of zet je in voor biodiversiteit.’

Laat voor je zorgen

Als we de wellnesscultuur mogen geloven, bestaat zelfzorg uit het volgen van cursussen over mindfulness, het nemen van een yoga-abonnement of op stilteretraite gaan in de natuur. ‘Of dit oplossingen zijn voor jouw stress- of angstgevoelens hangt af van de manier waarop ze georganiseerd worden’, vindt Paul Verhaeghe. ‘Yogalessen en mindfulnesscursussen kunnen heel nuttig zijn, maar werken niet als kalmeringsmiddel. Als consumptiemiddelen binnen de wellnessindustrie, passen ze vooral binnen de tendens van individualisering. Deze vorm van zelfzorg staat haaks op de klassieke invulling, waarvoor de basis al gelegd werd bij Aristoteles. Zelfzorg is een zorgrelatie. Je moet ernaar kijken als een relatie met jezelf, je eigen lichaam en de mensen om je heen. Dat kan ook in professionele context, door aan te kloppen bij zorgverleners. Waar worden wij als mens blij van? Anderen te kunnen helpen. Zorg dragen voor jezelf is ook zorg dragen voor de ander en vice versa. Je staat niet los van anderen,’ aldus dr. Verhaeghe, die het boek ‘Intimiteit’ schreef over dit onderwerp.

‘Je kunt zelf zorgen voor een goede mentale hygiëne, door voldoende te slapen en te bewegen, gezond te eten, manieren te zoeken om je verbonden te voelen met anderen en de natuur, maar het is oké als je het gevoel hebt het niet alleen te kunnen,’ stelt ook Leslie Hodge. ‘Zoek professionele hulp als je voelt dat de bezorgdheid omslaat in paniek of een depressie. Een goede zorgverlener zal kijken wat er bij jou allemaal speelt, waar de angsten precies vandaan komen en hoe je ermee kunt omgaan.’

Wees maar boos

Soms is het geen verdriet of angst wat je voelt als je denkt aan het klimaat, maar komt de stoom haast uit je oren. Het is niet jouw persoonlijke schuld dat de aarde opwarmt. Dat bedrijven en overheden niet genoeg actie ondernemen, kan wraakroepend zijn.

In een recente studie van UCL werden meer dan honderd Belgen twee maanden lang gevolgd. De testgroep bestond uit mensen uit verschillende socio-economische milieus, allemaal tussen achttien en negenenzestig jaar oud. Zeventig procent van de groep bestond uit vrouwen. Iedere dag vulden de deelnemers online vragen in over hun emoties en gedrag. Een tweede reeks vragen peilde naar hun ecologische handelingen. Zo konden de onderzoekers verbanden zien tussen het gedrag en de klimaatemoties van de proefpersonen. Daaruit bleek dat klimaatemoties wel degelijk hun nut hebben.

Negatieve gevoelens kun je zien als waarschuwing voor prangende problemen, maar ook als drijvende kracht. Zo is boosheid een krachtige katalysator, die de ecologische transitie positief kan beïnvloeden. Uit de studie bleek dat angst en verdriet rond het klimaat bij de ondervraagden niet noodzakelijk verlammend werken, maar dat het vooral klimaatwoede is die aanzet tot actie. Acties die de proefpersonen ondernamen nadat ze zich boos hadden gevoeld, waren onder meer vaker de fiets nemen, een vakantie boeken met de trein in plaats van het vliegtuig of een vegetarisch menu bestellen op restaurant.

Conclusie

Ben je normaal als je angst en zelfs boosheid voelt over klimaatverandering? Het antwoord is volmondig ‘ja’. Experts stellen dat het een verontrustend probleem is en dat er niet genoeg actie wordt ondernomen. Wanneer je jezelf voelt afglijden richting een angststoornis of depressie, is het tijd om in te grijpen, maar klimaatemoties hoeven an sich niet zorgwekkend te zijn. Zolang de angst en het verdriet niet verlammen, kunnen ze constructief zijn. Klimaatwoede blijkt zelfs de ideale motor voor ecologische verandering. Kortom: stop je emoties niet weg als het gaat om het klimaat, maar praat erover en gebruik ze ten goede.