Geweten met vlechtjes: Greta Thunberg is Mens van het Jaar

‘Twee vlechtjes en een pertinente blik, dat is Greta Thunberg. Haar mondhoeken omhoog of omlaag. Ieder kind kan haar tekenen.’ Maar niemand schildert zo’n mooi portret van het meisje dat de wereld wil redden als schrijver Oscar van den Boogaard.

De eerste keer dat ik foto’s van haar zag, was ik vertederd door dat kleine meisje voor het Zweedse parlement, met haar lila rugzak en haar bord omhoog. Maar vertederen is het laatste wat Greta wil. Schrik aanjagen des te meer. Het schattige meisje legt de vinger op de wonde en het mes op onze keel. Ze roept de mensheid ter verantwoording.

Haar leven leest als een hagiografie. 20 augustus 2018. Een dapper Zweeds meisje van vijftien jaar wil niet langer toekijken hoe ons milieu om zeep wordt geholpen. Ze wil dat regeringen en volwassenen over de hele wereld zo snel mogelijk in actie schieten. Daarom heeft ze besloten op vrijdag niet naar school te gaan en te staken. Ze zit op de stoep voor het Zweeds parlement, want het is de politiek die zich te weinig om het milieu bekommert. Ze houdt een bord van multiplex omhoog: ‘Skolstrejk för klimatet’. Zwijgend deelt ze papiertjes uit op straat: ‘Wij kinderen doen vaak niet wat jullie zeggen. Wij doen wat jullie doen. En omdat jullie, volwassenen, schijt hebben aan mijn toekomst, heb ik dat ook. Ik ben Greta en ik zit in de derde klas. En ik staak voor het klimaat. Ik ga niet naar school tot de verkiezingen.’

Het meisje heeft op dat moment vijf helse jaren achter de rug waarin ze niet met mensen heeft gepraat, is gepest op school, eetproblemen en depressies heeft gehad en gediagnosticeerd is met asperger.

Hierover schrijft haar moeder, operazangeres Malena Ernman, in Ons huis staat in brand. ‘Greta hoorde bij de kleine minderheid die onze CO2 met het blote oog kon zien. Het onzichtbare. De kleur-, geur-, en geluidloze afgrond die onze generatie had besloten te negeren. Dat zag ze allemaal natuurlijk niet letterlijk, maar ze zag hoe de broeikasgassen uit onze schoorsteen stroomden, met de wind mee omhoog zweefden en de atmosfeer veranderden in een gigantische, onzichtbare vuilnishoop. Zij was het kind, wij waren de keizer. En we waren allemaal naakt.’

Greta vroeg zich af hoe het komt dat niemand hierover praat en dat volwassenen en politici überhaupt nog over iets anders kunnen praten. Ze ging zich obsessief verdiepen in het klimaatvraagstuk. Ze kreeg haar ouders zover hun leven om te gooien: haar moeder zegde haar baan op zodat ze niet meer hoefde te vliegen, de familie kocht een elektrische auto, ging vegetarisch eten en veranderde haar consumptiepatroon. Dit is op dit moment aan de hand in huiskamers over de hele wereld. Kinderen voeden hun ouders op.

Gemene kinderen

Greta postte berichten over haar staking meteen op Twitter en Instagram en al snel ging het viral. Daarna kwamen er journalisten en kranten opdagen. Ook een pr-bureau, waardoor de verdenking op haar werd geladen dat het allemaal een goed georkestreerde stunt was. Dat haar beroemde moeder op dat moment net een boek af had waarin ze de moeizame ontwikkeling van Greta had beschreven, maakte het wantrouwen alleen maar groter.

Hoewel ze altijd een stil kind is geweest, heeft Greta vanaf de eerste dag van haar staking geen enkele moeite om journalisten, leraren en omstanders te woord te staan. Maar wanneer er een hele basisklas voor haar staat om met haar te praten, raakt ze in paniek en begint te huilen. Later legt ze haar moeder uit dat ze het soms zo moeilijk vindt om met kinderen om te gaan omdat ze er zulke slechte ervaringen mee heeft. ‘Ik heb nooit een groep ontmoet met kinderen die niet gemeen waren. En waar ik ook kwam, ik werd gepest omdat ik anders ben.’

Toch zijn het de kinderen die haar massaal zijn gevolgd en op vrijdag de straat opgaan om te demonstreren voor het klimaat en voor de toekomst. Greta leidt sindsdien demonstraties en spreekt sindsdien met wetenschappers, politici en beroemdheden over de hele wereld. Ze heeft zelfs de paus ontmoet. Gewapend met het belangrijkste vraagstuk waarmee de mensheid ooit te maken heeft gehad en dat het al dertig jaar volkomen genegeerd heeft. ‘Ons leven ligt in jullie handen’, zegt ze. ‘Ons huis staat in brand.’ ‘Ik ben te jong om dit te doen.’ ‘Luister naar de wetenschap.’ ‘Hoe durven jullie!’

Haar opkomst doet denken aan de geweldloze mars van Ghandi in India in 1930 om te protesteren tegen het Britse zoutmonopolie in India. In elk dorp waar hij sprak hield hij toespraken, hij en zijn volgelingen vroegen enkel wat voedsel, zijn aanhang groeide, tot de stoet bijna twee kilometer lang was. Uiteindelijk liepen er 50.000 mensen mee. Kranten over de hele wereld schreven er bijna dagelijks over. Burgerlijke ongehoorzaamheid werd als protestmiddel tegen politiek onrecht bewezen. Zo zegt Greta zelf: ‘Het is tijd voor burgerlijke ongehoorzaamheid, het is tijd om in verzet te komen.’

Waarom hebben we zoveel jaar op een Greta moeten wachten? Ik herinner me in in de jaren zeventig en tachtig vooral de doemdenkers, die geen enkel alternatief boden. Ze zwolgen in no future, keine zeit. En daarna kwamen generaties die vooral met merkjes bezig waren en later met selfies. Greta Thunberg maakt die selfiegeneratie belachelijk waarin iedereen pocht met zijn uiterlijk en rijkdom en exotische reizen. Wat een verademing! Nee, dat klinkt te luchtig, Greta redt ons uit ons hedonisme.

Haar speeches, die zij op de meest spraakmakende plekken, toppen en podia geeft, schudden ons wakker. Iedereen moet voor de bescherming van onze planeet vechten, hoe machteloos we ons ook voelen. Onze eigen toekomst hangt ervan af. Het is een roep om hulp. ‘Aan alle kranten die nog steeds niet over klimaatverandering berichten, ook al schreven ze dat het klimaat ‘de belangrijkste kwestie van onze tijd’ was toen afgelopen zomer de Zweedse bossen in brand stonden. Aan ieder van jullie die deze crisis nooit als een crisis heeft behandeld. Aan alle influencers die overal voor opkomen, behalve voor het klimaat en het milieu. Aan alle politieke partijen die doen alsof ze het klimaatprobleem serieus nemen. Aan alle politici die ons op sociale media belachelijk maken en mijn naam door het slijk halen, waardoor mensen tegen me zeggen dat ik achterlijk ben, een bitch en een terrorist en meer van dat soort dingen. Aan iedereen die elke dag weer de andere kant op kijkt omdat hij banger lijkt voor de veranderingen die een rampzalige klimaatverandering kunnen voorkomen dan voor die rampzalige verandering zelf. Dat jullie zwijgen is nog het ergst van alles. De toekomst van alle komende generaties rust op jullie schouders. Degenen onder ons die nog kind zijn, kunnen niet veranderen waar jullie nu mee bezig zijn wanneer ze eenmaal oud genoeg zijn om er iets aan te doen.’ Ze hamert erop dat de oplossing van de crisis is ze te behandelen als crisis.

Schuldgevoel en schaamte is wat Greta Thunberg oproept bij iemand die werkelijk naar haar luistert. Daarom verkiezen de meeste mensen niet naar haar te luisteren, niet echt. Het is handiger haar vertederend te vinden, of interessant.

Zoals dit voorjaar, toen ze in Duitsland tijdens het Goldene-Kamera-Gala een speciale onderscheiding kreeg uitgereikt. De gebotoxte en gelifte sterren applaudisseerden met een grote glimlach voor het kleine meisje in het schattige witte jurkje. Straks zouden ze weer in hun SUV’s stappen of terug naar huis vliegen. Greta stond daar niet voor zichzelf, maar om aandacht voor het milieu op te eisen.

Terwijl ik dit opschrijf, weet ik hoe huichelachtig ik zelf ben. Ik heb ook nog steeds geen elektrische auto, stook nog steeds op aardolie, zit een paar keer per maand in een vliegtuig. Veel mensen ontwikkelden al vliegschaamte, een Zweedse uitvinding, en ik merk dat ik er ook last van begin te krijgen. Zodra ik op de luchthaven ben, verdwijnt die schaamte omdat iedereen vliegt en daar ben ik helemaal niet trots op. Ik maak me er wel druk om als mensen naast me in het vliegtuig me niet groeten, maar het probleem zit veel dieper dan dat. De wereld helpen we langzaam om zeep. Het zal zo’n vaart wel niet lopen, sus ik mezelf. Maar niet voor Greta en niet voor de wetenschappers waar ze zich op beroept. ‘Als de mensen zouden weten dat wetenschappers zeggen dat we een kans van 5 procent hebben om de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs te halen, en als ze zouden weten wat voor nachtmerrieachtig scenario ons te wachten staat als we de opwarming van de aarde niet onder de 2 graden houden, dan zouden ze me niet hoeven vragen waarom ik voor het parlementsgebouw staak.’

Vechten voor vrijheid

Greta Thunberg haalt niet alleen het beste maar ook het slechtste in de mens naar boven. Sinds ze in de openbaarheid treedt wordt ze gehaat. De familie krijgt doodsbedreigingen op sociale media, poep in de post en jeugdzorg ontvangt een groot aantal verontrustende meldingen over hen. Haar moeder is bang dat Greta misschien niet thuis kan blijven wonen. ‘Gehoord worden levert haat op’, schrijft Malena. ‘Gezien worden levert haat op. Alles levert zo verschrikkelijk veel haat op. Haat kent geen grenzen. En de haters zullen nooit ophouden met haten.’

Ze heeft asperger, zeggen de haters, haar boodschap is een ziektebeeld. Greta zelf ziet het als haar eigen superpower.

‘Ik heb het syndroom van Asperger en voor mij is alles zwart of wit. Volgens mij zijn autisten in allerlei opzichten normale mensen en zijn alle anderen nogal vreemd. Ze blijven maar zeggen dat klimaatverandering ons voortbestaan bedreigt en ons grootste probleem vormt. En toch gaan ze gewoon door. Als de uitstoot moet ophouden, dan moeten we ervoor zorgen dat die ophoudt. Voor mij is dat zwart-wit. Er zijn geen grijsgebieden als het om overleven gaat. Of we leven voort als beschaving, of niet.’

Er zijn haters die zeggen dat ze een instrument is van anderen en haar teksten niet zelf schrijft. Zo reageert ze op Facebook: ‘Veel mensen verspreiden graag geruchten dat ik mensen ‘achter me heb staan’ of word ‘betaald’ of ‘gebruikt’ om te doen wat ik doe. Maar er staat niemand anders ‘achter’ me dan ikzelf. Mijn ouders hadden helemaal niets met klimaatactivisme voordat ik ze van de situatie bewust maakte. Ik maak geen deel uit van een organisatie. Soms word ik ondersteund door bepaalde ngo’s en werk ik met hen samen op het gebied van klimaat en milieu. Maar ik ben volledig onafhankelijk en vertegenwoordig alleen mezelf. Ook doe ik wat ik doe helemaal gratis, want ik heb nog nooit geld aangenomen en er zijn me nooit betalingen beloofd, in welke vorm ook. Ook niet door mensen die een band met mij of mijn familie hebben. Uiteraard blijft dat zo. Ik heb nog nooit een klimaatactivist ontmoet die vanwege het geld voor het klimaat strijdt. Het idee is compleet absurd.’

Er zijn klimaatontkenners die niet geloven dat de mens schuldig is aan klimaatverandering, anderen die zeggen dat ze het verschil niet kunnen maken zolang er overbevolking is. Als antwoord begint ze over klimaatrechtvaardigheid ‘die duidelijk overal in het akkoord van Parijs en het Kyotoprotocol wordt genoemd en absoluut noodzakelijk is om ‘Parijs’ te laten slagen. Het betekent dat rijke landen binnen zes tot twaalf jaar terug moeten naar nul uitstoot, zodat mensen in arme landen hun levensstandaard kunnen verhogen door een infrastructuur aan te leggen die wij al lang hebben, zoals wegen, elektriciteit, ziekenhuizen, scholen en schoon drinkwater. Want waarom zouden we verwachten dat landen als India of Nigeria ook maar iets om de klimaatcrisis geven als wij, die alles al hebben, er niet om geven, en ook niet om onze afspraken in het akkoord van Parijs?’

Haar antwoord op de haters die zeggen dat ze gewoon naar school moet gaan: ‘Waarom zou ik trouwens gaan studeren voor een toekomst die er binnenkort toch niet meer is omdat niemand er ook maar iets aan doet om ze te redden? En wat heeft het voor zin om feitjes te leren wanneer de belangrijkste feiten die afkomstig zijn van de beste wetenschap duidelijk helemaal niets betekenen voor onze politici en onze maatschappij?’

Pippi Langkous was mijn held omdat ze precies deed waar ze zin in had. Ik denk dat vrijheid haar doel was. Je onttrekken aan het systeem.

Mijn vader, die in de Tweede Wereldoorlog in Indië tegen de Jappen vocht, zei altijd: ‘Ik heb gevochten voor de vrijheid, maar jonge mensen als jullie zijn alleen goed in het uitleven ervan.’

Maar Greta Thunberg is niet uit op Pippi’s hedonisme. Zij is waar mijn vader staat. Vechten voor het milieu is vechten voor de vrijheid.

Vechten is niet het goede woord. Ze blijft opvallend rustig en praat. Ze wijst naar de feiten, neemt het jargon niet over van haar haters. Wat een ongelooflijk wijze vrouw!

Thunberg versus trump

Haar tocht op een zeilboot naar Amerika maakte de wereld dit najaar weer zoals hij moet zijn. Afstanden worden groter, er is meer onthaasting, meer betovering, meer zingeving en betekenis.

Fatalisme en optimisme gaan bij Greta hand in hand. Haar moeder heeft opgetekend wat ze vlak voor de Amerikaanse verkiezingen heeft gezegd: ‘Als de situatie van het klimaat zo acuut is als nu, dan is de enige redding dat Donald Trump de verkiezingen wint – want pas dan zullen mensen misschien begrijpen hoe erg het is. Als een klimaatontkenner en idioot als Donald Trump wint en de machtigste man van de wereld wordt – dan worden mensen misschien eindelijk voldoende wakker geschud om de gigantische tegenbeweging te starten die noodzakelijk is om op tijd een echte verandering in gang te zetten.’

En toen Trump uiteindelijk werd verkozen: ‘Het is natuurlijk vreselijk. Maar het is de enige manier. Met Clinton of Obama zou alles hetzelfde gebleven zijn. Trump is de wekker.’

Wie had kunnen denken dat ze op een dag in het gebouw van de Verenigde Naties oog in oog met hem zou komen te staan. Twee antagonisten in een mythologisch verhaal. Haar ogen leken hem te kunnen doden, maar volgens Greta was ze ‘in shock’.

Trump zelf stuurde nadien een sarcastische tweet de wereld in: ‘Ze lijkt een erg gelukkig jong meisje dat zich verheugt op een stralende en prachtige toekomst’, schreef hij. ‘Mooi om te zien!”

Greta liet niet zomaar de spot met zich drijven. Ze veranderde haar Twitter-profiel in ‘Een gelukkig jong meisje dat zich verheugt op een stralende en prachtige toekomst’ en gaf Trump daarmee een koekje van eigen deeg.

Haar speech voor de Algemene vergadering van de Verenigde Naties in New York was emotioneler van toon dan we van haar gewend waren. ‘Hier klopt helemaal niets van’, zei ze bijna in tranen. ‘Ik zou hier niet moeten staan. Ik zou weer aan de andere kant van de oceaan op school moeten zitten. En toch vestigen jullie al je hoop op ons, jonge mensen? Hoe durven jullie.

Jullie hebben met jullie loze woorden mijn dromen en mijn jeugd gestolen. En dan ben ik nog een van de gelukkigen.

Er lijden mensen. Er gaan mensen dood. Hele ecosystemen storten in. We staan aan het begin van een massale uitsterfgolf. En het enige waarover jullie kunnen praten zijn geld en sprookjes over eeuwige economische groei. Hoe durven jullie.’

Ik betrapte mezelf erop te denken dat ze misschien oververmoeid was, uitgeput van te veel indrukken, ik dacht: het is niet omdat je zwart-wit denkt dat je de dingen daarom beter ziet. Maar daarna dacht ik dat het misschien een afweermechanisme van mezelf was.

Wereldleiders en beroemdheden gaan met haar op de foto, Björk vraagt aandacht voor Greta tijdens concerten en The 1975 hebben een nummer met haar gemaakt. Ze begrijpt al te goed dat beroemde mensen invloed hebben, en daar heeft ze een heel rationele verklaring voor: ‘Wij zijn Homo sapiens sapiens. We behoren tot de familie van Hominidae, de orde van primaten, de klasse van zoogdieren, het dierenrijk. We zijn onderdeel van de natuur. We zijn sociale dieren. We worden van nature tot onze leiders aangetrokken.’

Greta praat met de bedwelmende eenvoud van een spirituele meester. Ze praat over bewustwording. Niet over God of de ziel maar over het razendsnel slinkende kooldioxidebudget, dat volgens haar het nieuwe wereldwijde ruilmiddel zou moeten worden en het hart van onze huidige en toekomstige economie.

Ze heeft het over haar toekomst en die van haar kinderen en kleinkinderen. Ze breekt een lans voor iets wat ik in stilte had opgegeven: de toekomst. Ze wil het onheil afwenden, niet voor zichzelf maar voor de mensheid.

Het klimaat is een onderwerp dat iedereen bindt, grensoverschrijdend is, het staat los van partijpolitiek, die dwaze indeling van de mensheid in links en rechts. Iedereen is er in gelijke mate afhankelijk van, geen mens kan zich eraan onttrekken. Het milieu is het meest gemeenschappelijke wat we als mensen hebben, het meest publieke, democratische, sociale. Overstromingen, oververhitting en bosbranden trekken zich van niemand iets aan. Greta verenigt de mens in haar hoogste doel: haar eigen overleving. Ze geeft richting. Dat is het échte leiderschap. De ‘gewonde heler’ maakt de anderen beter.

Het gevaar is dat mensen haar als een heilige gaan zien, of een superster, en in haar succes zijn geïnteresseerd in plaats van in haar boodschap. We zien haar prijzen in ontvangst nemen maar zijn teleurgesteld als ze geen Nobelprijs voor de Vrede wint. Winnen en succes zijn criteria uit de oude tijd. Die van het ego en zijn ongebreidelde groei. Het enige succes is dat wij de wereld gezond kunnen maken en dat is niet door Greta Thunberg te aanbidden, maar door naar haar te luisteren, en door onze gewoontes aan te passen. Door verantwoordelijkheid te nemen en keuzes te maken. ‘Ieder mens telt, zoals iedere uitstoot telt, iedere kilo. Alles telt.’