Etnische diversiteit in de therapiekamer: ‘Ik voelde me gereduceerd tot mijn afkomst’

De zoektocht naar een goede therapeut kan een lijdensweg zijn, en voor mensen met een andere culturele of etnische achtergrond is het nog complexer. Hoe komt dat? ‘Ik voelde me meer een studieobject dan een cliënt.’

‘Therapeuten lijken mij niet altijd te begrijpen.’ Aan het woord is Aysun Demir (28), voor wie het vinden van een geschikte psycholoog een uitdaging is geweest. ‘Enkele jaren geleden besloot ik professionele hulp te zoeken voor stressgevoelens. In het bedrijf waar ik toen werkte, merkte ik dat ik mijn job voornamelijk te danken had aan mijn Turkse afkomst. Het voelde als tokenisme, alsof ik was aangenomen om de indruk te wekken dat ze diversiteit waardeerden. Daardoor voelde ik de constante druk om mezelf te bewijzen, wat zorgde voor zelfopgelegde stress en schuldgevoelens. Toen ik mijn zorgen deelde met een psycholoog, begreep ze niet waarom ik dat zo aanvoelde. Ze prees het feit dat ik deze kans kreeg.’

Ook op andere momenten zag ze haar therapeut fronsen. ‘Ik moest voortdurend mijn cultuur verklaren. Na elke opmerking voegde ik in een reflex iets toe als “dat komt door mijn Turkse achtergrond”, “bij ons is dat nu eenmaal zo” of “mijn familieleden reageren zo omdat ze Turks zijn”. Het voelde bijna alsof ik mezelf constant moest verantwoorden en haar eerst moest “opleiden” over mijn cultuur.’

Gisele Azad (31) had een soortgelijke ervaring. ‘Als vijfjarige ben ik met mijn familie uit Iran gevlucht, iets wat ik naar mijn gevoel allang heb verwerkt. Toch kreeg ik mijn hele leven te horen: “Met jouw vluchtverleden is het wel handig om met iemand te praten.” Tijdens de pandemie ontmoette ik een psycholoog om andere redenen. Hij bleef maar hameren op mijn vluchtverhaal, terwijl ik daar absoluut geen behoefte aan had. Dat gaf ik ook uitdrukkelijk aan. Van een klik was er geen sprake’, vertelt ze. ‘Een andere psycholoog vergeleek me regelmatig met zijn andere Perzische cliënten. Het voelde alsof ik gereduceerd werd tot mijn afkomst, alsof ik een studieobject was voor de therapeut. Maar ik ben zoveel meer dan mijn afkomst of verleden.’

Stroeve communicatie

Therapeuten krijgen steeds vaker mensen met een andere etnische, culturele of religieuze achtergrond over de vloer. ‘De problemen waarop ze botsen verschillen weinig. Ze zoeken zoals velen hulp, omdat ze onder andere vastlopen in de dagelijkse sleur, angstig zijn, een burn-out hebben of relatieproblemen ervaren’, zegt Arzu Yentür, klinisch psycholoog en docent aan de Erasmushogeschool. ‘Toch kan de beleving van bepaalde gevoeligheden anders zijn. Mensen kunnen nu eenmaal een ander perspectief op dingen hebben.’

Hoe komt het dat de communicatie tussen therapeut en cliënt zo vaak stroef verloopt? Yentür denkt dat het gesprek kan blokkeren als de psycholoog een al­wetende houding aanneemt. ‘Neem scheidingen: voor veel mensen met een andere achtergrond is dat nog steeds een moeilijke stap. Zij geven er een andere betekenis aan, of er ontbreken positieve rolmodellen in de familie, wat kan zorgen voor angst om fouten te maken. Als de psycholoog geen rekening houdt met die betekenissen of niet de juiste vragen stelt, zal het gesprek vastlopen of kunnen er verkeerde assumpties ontstaan. Het is belangrijk om dicht bij de “taal” van de cliënt te blijven.’

Overdracht van generatie op generatie kan zorgen voor andere ideeën en waarden, waardoor mensen soms dingen anders verklaren, legt de psycholoog uit. ‘In sommige gevallen kan zelfs intergenerationeel trauma overgedragen worden. Zelfs voor de derde generatie Belgen met een migratieachtergrond, ge­­boren in dit land, kan de familiegeschiedenis een aanzienlijke invloed hebben. De eerste en tweede generatie Belgen met een migratieachtergrond hebben zware omstandigheden meegemaakt: oorlog, immigratie, armoede, discriminatie of identiteitsvraagstukken. Deze levenservaringen hebben mogelijk hun stempel gedrukt op hun mentaal welzijn en ouderlijke opvoedingsstijl. In een derde generatie kan dat tot andere struikelblokken leiden, zoals identiteits- of hechtingsproblemen.’

‘Opgroeien in een Turkse familie brengt inderdaad bepaalde ideeën en een bepaalde mentaliteit met zich mee’, vertelt Aysun Demir. ‘Bij ons is dat hard werken. Ik heb altijd meegekregen dat werk en zelfstandigheid cruciaal zijn, wat ook betekende dat er geen ruimte was om me slecht te voelen. Het concept depressie bestond niet voor ons. Als ik nu naar een therapie­sessie ga, schaam ik mij als ik mij niet goed voel. Op die momenten is het lastig om uit te leggen hoe dat komt. Iemand zonder kennis van mijn achtergrond kan dat misschien verkeerd interpreteren.’

Gedeelde ervaringen

Zou het baten als er meer diversiteit zou zijn onder de hulpverleners? Wie door vind-een-psycholoog.be scrolt, komt maar weinig psychologen met een andere etnische of religieuze achtergrond tegen. Opvallend, aangezien sommige cliënten met een migratieachtergrond net daar belang aan hechten. Gisele deelt haar perspectief: ‘In heel mijn leven ben ik nog nooit een Perzische psycholoog tegengekomen. Niet dat ik er specifiek naar zocht, maar soms vraag ik me af of dat niet beter zou zijn geweest. Zou zo iemand mij beter begrijpen en zonder vooroordelen behandelen? Zou ik mij meer begrepen hebben gevoeld?’

‘Sommige mensen zijn bewust op zoek naar herkenbaarheid of naar gedeelde ervaringen, en raadplegen daarom bijvoorbeeld liever therapeuten van kleur’, zegt Ama Kissi, klinisch psycholoog en doctor in de psychologie aan de Universiteit Gent. ‘Wat ik in mijn praktijk regelmatig opmerk, is dat het een gevoel van veiligheid kan creëren. Zwarte personen geven aan dat ze mij bepaalde zaken niet hoeven uit te leggen. Ze voelen zich ook comfortabel genoeg om hun ervaringen met betrekking tot racisme te delen, omdat ze weten dat hun verhaal niet in twijfel zal worden getrokken of geminimaliseerd.’

Kissi benadrukt dat witte psychologen ook een sterke band kunnen opbouwen met cliënten met een migratieachtergrond. ‘Maar veel mensen van kleur hebben helaas ervaringen met racisme of discriminatie, die een aanzienlijke invloed hebben op hun welzijn en gevoel van veiligheid. Sommige slachtoffers voelen zich daardoor minder snel veilig bij een witte persoon. Het is vergelijkbaar met iemand die, na een ervaring met seksueel geweld, kiest om met een vrouwelijke therapeut te praten. Het is dus essentieel dat mensen die keuze voor zichzelf kunnen maken.’

Hoewel iedereen het erover eens is dat er meer diversiteit moet zijn, is dit niet voor iedereen een harde vereiste bij het zoeken naar passende hulp. Aysun Demir bijvoorbeeld, zoekt niet specifiek naar een psycholoog met een Turkse achtergrond. ‘Voor mij staat het gevoel van veiligheid en begrip centraal bij de psycholoog met wie ik praat. Het gaat dus absoluut niet om de afkomst of achtergrond van mijn psycholoog, maar om diens kennis en aanpak.’

Westerse bril

Dat brengt ons bij de hamvraag: zijn de curricula en lesboeken van psychologiestudenten überhaupt af­­gestemd op de diverse samenleving? Dr. Kissi vindt dat er nog veel werk aan de winkel is. ‘De studies die tijdens de lessen worden behandeld, zijn vaak westers en uitgevoerd op witte proefpersonen. Hierdoor sluit de aangereikte kennis niet altijd aan bij de realiteit van mensen met een andere etnische achtergrond. Een realiteit waarmee de studenten ongetwijfeld in aan­raking zullen komen als ze eenmaal op de werkvloer staan.’

Daar komt gelukkig traag maar gestaag verandering in, vertelt Winny Ang, kinder- en jeugdpsychiater. ‘Er is een nieuwe vorming, transculturele geestelijke gezondheidszorg, beschikbaar voor mensen in het werkveld. In de opleiding worden hedendaagse perspectieven behandeld, waaronder culturele benaderingen van ziekte-­ervaring of gezinsrelaties. Het is een stap vooruit, al is het wel een vrijblijvende cursus.’

Zelf geef Ang les over communicatie en diversiteitssensitief werk aan de Universiteit Antwerpen. ‘Ik gebruik geen vaststaand kader, maar focus eerder op het aanleren van een sensitieve en exploratieve basishouding. Het zou raar zijn om geestelijke gezondheidsproblemen te reduceren tot etniciteit, aangezien mensen unieke ervaringen hebben. Ieder individu heeft meerdere identiteiten: je kunt bijvoorbeeld een migratieachtergrond hebben, vrouw zijn, queer zijn, en een bepaalde religie aanhangen. Het is daarom belangrijker om je er als therapeut bewust van te zijn dat jij, net als anderen, altijd vanuit een specifieke lens naar problemen kijkt en dat je die kijk bewust probeert te verbreden.’

Die aanpak kan wel degelijk een verschil maken. Zo ontmoette Aysun een therapeute die haar problemen niet vanuit een westers perspectief bekijkt. ‘Ondanks het feit dat mijn therapeute zelf geen migratieachtergrond heeft, heeft ze tijdens haar opleiding in Nederland lessen gevolgd over diversiteit en multi­culturaliteit. Ze doet geen aannames of stelt geen ongemakkelijke vragen, waardoor ik me comfortabel voel om mijn verhaal met haar te delen.’

Gisele heeft eveneens verlichting gevonden bij een psycholoog. ‘In het begin gaf ik bij deze persoon duidelijk aan dat ik niet wilde praten over mijn afkomst of verleden. Ik wilde niet in een slachtofferrol kruipen, maar de focus leggen op de toekomst. Daar houdt deze therapeut veel rekening mee. Hierdoor heb ik eindelijk niet meer het gevoel dat ik een studieobject ben, en word ik daadwerkelijk geholpen.’

Er zijn verschillende initiatieven om de diversiteit binnen het aanbod therapeuten in België zichtbaar te maken, vertelt Kissi. ‘De Instagrampagina @black.mentalhealthcare.pro,van klinisch psycholoog Miranda Ntirandekura Aerts, zet alle therapeuten van kleur in de kijker. Er is ook een lijst van hulpverleners van kleur of met een migratieachtergrond op de website van Cargo Confetti.’

Weird


Veel psychologische onderzoek is uitgevoerd op een specifieke groep mensen. Dikwijls is deze groep proefpersonen ‘WEIRD’, zo blijkt uit een spraakmakende publicatie van onderzoekers aan de University of British Columbia: ze komen uit westerse, opgeleide, industriële, rijke en democratische samenlevingen. Hierdoor is er minder bekend over de ervaringen van mensen met een andere achtergrond. Sterker nog, veel therapie- en verklaringsmodellen die therapeuten gebruiken, zullen bij hen misschien niet aanslaan omdat ze niet passen bij hun referentiekader, waarden of percepties.