Een plan voor de overgang: ‘Zie de menopauze als een transformatie of een wake-upcall’

De meeste vrouwen zitten er niet op te wachten, op de menopauze. Kwaaltjes, een uitdijende taille, minder zin in seks en het begin van je oude dag, je zou voor minder. Maar wat als het niet alleen kommer en kwel is, die overgang?

Too much information! Dat wordt vaak lacherig gezegd als vrouwen het over pakweg hun menstruatie of de menopauze hebben. Uiteraard maken die dingen deel uit van ons dagelijks leven, maar moeten we daar nu per se over praten? Misschien wel, want zolang ze een taboe blijven, is de kans reëel dat we oplosbare problemen simpelweg niet oplossen. Dat vindt ook Herman Depypere, professor gynaecologie in het UZ Gent en voorzitter van de Belgian Menopause Society. ‘Als arts in mijn praktijk, maar ook bij lezingen, hoor ik waar vrouwen mee zitten en wat hun vragen zijn. Gebrek aan kennis over ons lichaam en over wat we mogen verwachten zorgt voor misverstanden en niet behandelde problemen. Terwijl dat nergens voor nodig is.’ Daarom schreef dokter Depypere een boek, Menopauze, menostart. ‘

Als het over de menopauze gaat, denken we vaak in clichés. Vapeurs, aankomen, je hebt daar een jaar of twee last van en je leert daar best mee leven. Niet dus. Om te beginnen duurt de menopauze geen paar jaar, maar is het een permanente stop. Gemiddeld gaan vrouwen rond hun vijftigste in de menopauze. Met een levensverwachting van 84 brengen ze dus een derde van hun leven in die menopauze door. En nee, je moet nergens mee ‘leren leven’, met de juiste aanpak kun je een kwalitatief, autonoom, optimaal leven leiden. Weet je, veel vrouwen hebben een ‘dat is nu eenmaal de natuur’-houding als het over de ongemakken van de menopauze gaat. Ja, de menopauze is een gevolg van de natuurlijke veranderingen in de hormoonhuishouding. Maar diezelfde natuur heeft niet voorzien dat wij zo lang leven en dat heeft gevolgen. Meer dementie, bijvoorbeeld, en ook de kans op borstkanker neemt ontzettend toe naarmate vrouwen ouder worden. Maar er is niemand die daarover zegt: dat is de natuur. Nee, dat behandelen we, gelukkig vaak met succes. Zo moeten we ook over de menopauze gaan denken.’

Het totale plaatje

‘Ik had geen energie, voelde me anders, kreeg veel hoofdpijn en liep de ene na de andere dokter af om de oorzaak te vinden.’ Dokter Suzann Kirschner-Brouns werd vanaf haar veertigste verrast door onaangename veranderingen in haar lichaam waar ze de vinger niet op kon leggen. ‘Ik wist uiteraard wat de menopauze was. Wat ik niet wist, is dat een derde van alle vrouwen al vanaf hun veertigste symptomen heeft van de premenopauze. Toen dat duidelijk werd, kreeg ik de boodschap dat ik er gewoon mee moest leren leven.’ Niet dus. Kirschner-Brouns zocht uit wat je wel kunt doen en schreef er samen met haar collega-arts Susanne Esche-Belke het boek De kracht van hormonen over. ‘Omdat informatie belangrijk is, maar ook omdat we willen dat vrouwen er onderling over gaan praten. Het taboe moet doorbroken worden om de levenskwaliteit van vrouwen beter te maken. Want schaamte maakt alles moeilijker. Mijn moeder is zestig en vertelde me onlangs dat ze na haar menopauze een zware depressie kreeg. Ze had er nooit iets over gezegd, omdat ze niet wist wat er met haar aan de hand was en zich ervoor schaamde. Terwijl ze geholpen had kunnen worden.’

Informatie dus. De menopauze is de periode nadat de eierstokken gestopt zijn met werken en dus geen vrouwelijke geslachtshormonen – oestrogeen en progesteron – meer aanmaken. Officieel ben je een jaar na je laatste menstruatie in de ‘overgang’. Dat kan voor een hele reeks symptomen zorgen. De alom bekende opvliegers, maar ook slapeloosheid, geheugenproblemen en concentratiemoeilijkheden, problemen met gewrichten, osteoporose, hoge bloeddruk, hartkloppingen, prikkelbaarheid en stemmingswisselingen, depressieve gevoelens, een veranderend libido, een uitdrogingsgevoel van de vagina en pijn tijdens seks, gewichtstoename rond de buik, urineverlies en een geprikkelde blaas, een dunnere huid en uitvallend haar. ‘Niet elke vrouw heeft al die problemen, uiteraard,’ legt Depypere uit, ‘maar wie ze heeft, kan er veel last van hebben.’ Uit zijn onderzoek blijkt dat zo’n 23% van de vrouwen amper merkt dat ze in de menopauze gaat, wat betekent dat 77% van de vrouwen klachten heeft. Bij één op de vier vrouwen zijn die ernstig, en toch krijgt 83% van de vrouwen geen behandeling en neemt maar 12% hormonale substitutietherapie tijdens de overgang.

Als een arts zoals dr. Kirschner-Brouns verrast wordt door haar eigen lichaam, dan is de kans groot dat dat bij veel vrouwen zo is. En bij veel artsen, vertelt ze. ‘Ik werk al jaren als wetenschapsjournalist, maar ben door de coronacrisis weer aan de slag bij een huisarts. De man was bijna zestig, en hij dacht bij vrouwelijke patiënten van veertigplus nooit aan de menopauze als mogelijke oorzaak van hun problemen. Hij was niet van slechte wil, maar het idee kwam gewoon niet bij hem op.’

Verloren generatie

Te weinig artsen linken verschillende symptomen aan de menopauze, vertelt ook Depypere. ‘Een patiënte gaat naar de huisarts omdat ze slecht slaapt, misschien heeft ze ook last van hartkloppingen en ontstoken gewrichten. Wel, de meeste artsen zullen die dingen apart behandelen, elk met specifieke medicatie. Maar wat als ze alle drie gelinkt zijn aan het wegvallen van vrouwelijke hormonen? In plaats van symptoombestrijding heb je een behandeling van de oorzaak nodig om die problemen sneller, beter en goedkoper op te lossen. We hebben vandaag naast efficiënte aanpassingen aan levensstijl uitstekende hormoonpreparaten die veilig en effectief zijn. Maar veel patiënten hebben vooroordelen over hormoonbehandelingen.’

En niet alleen de patiënten zijn sceptisch over het behandelen van de menopauze. Ze zijn voorzichtig, de deskundigen die we interviewen. Ze willen niet expliciet zeggen dat een gebrek aan kennis over de menopauze bij huisartsen en gynaecologen een probleem is. Maar toch. ‘Professor epidemiologie JoAnn Manson van de universiteit van Harvard heeft het over een verloren generatie patiënten en artsen’, stelt Depypere. ‘Ze schat dat in de VS 50 miljoen vrouwen last hebben van symptomen waar ze simpelweg nergens mee terechtkunnen. Ook bij ons ondergaat een grote groep patiënten de problemen gewoon. Als arts vind ik het soms frustrerend hoe vrouwen een slechte levenskwaliteit hebben of op zoek gaan naar alternatieve methodes om hun problemen aan te pakken, terwijl we perfect adequate behandelingen hebben. Ik pleit dan ook voor een grotere alertheid én kennis bij zowel artsen als patiënten. Ik wil zeker niet iedereen met hormonen behandelen, ook levensstijl speelt een grote rol. Ik pleit er wel voor om de ernst van het probleem onder ogen te zien, en vrouwen een individuele behandeling te geven.’ Een van de initiatieven is een door Depypere opgestarte opleiding voor menopauzeconsulenten die patiënten persoonlijk begeleiden. Leen Steyaert was de eerste Belgische menopauzeconsulent en schreef in 2011 de bestseller Stralend door de menopauze en daarna ook Jouw menopauzeplan. ‘Mijn advies aan vrouwen is: kaart het zelf aan, in je omgeving en bij artsen.’

Bang voor hormonen

‘Ik wil geen hormonen.’ Een statement dat zowel Depypere als Steyaert vaak horen. Vaak gevolgd door: ‘Ze verhogen het risico op borstkanker.’ Daar zit de crux van het probleem, volgens Depypere. ‘In 2002 werden de resultaten van een grote studie gepubliceerd, waarin werd gesteld dat door het nemen van hormonen voor de menopauze de kans op borstkanker met 30% stijgt. Dat cijfer werd breed in de pers uitgesmeerd en is blijven hangen, zowel bij patiënten als bij artsen. Alleen, de resultaten van dat onderzoek zijn niet wat ze lijken. Het ging over synthetische hormonen, terwijl wij vandaag natuurlijk oestrogeen en progesteron gebruiken. En 30% lijkt ontzettend veel, maar als er per jaar 2,5 van elke 1000 vrouwen boven de 50 borstkanker krijgen, dan gaat dat bij een stijging van 30% naar 3,1 op 1000. Dat het gebruik van hormonen net een significant positief effect heeft op onder andere je botsterkte en je hart- en bloedvaten heeft niemand onthouden.’

Vrouwen zijn erg bang voor borstkanker, merkt ook Steyaert. ‘Daarbij focussen vrouwen vaak op het effect van hormonen – dat bestaat, maar is zeer klein – terwijl dingen als alcohol en obesitas een veel groter effect hebben waar niemand van wakker lijkt te liggen.’ Ook hier is kennis weer macht, stelt Depypere. ‘Vraag aan mensen welke ziekten het gevaarlijkst zijn voor vrouwen en het antwoord is borst- of baarmoederhalskanker. Maar er sterven meer vrouwen ten gevolge van botontkalking, een aandoening die op termijn gevaarlijker is dan borstkanker. In België lijden 600.000 vrouwen aan osteoporose, bij amper dertig procent van hen is de diagnose officieel gesteld en zelfs van die groep worden er zeven op de tien onvoldoende behandeld.’ We onderschatten ook het gevaar van hart- en vaatziekten bij vrouwen, weet Depypere. ‘Tijdens de menopauze verliest het lichaam de bescherming van het oestrogeen en vanaf dan nemen hart- en vaatziekten bij vrouwen sneller toe. Vaak worden hart- en vaatziekten echter niet herkend bij vrouwen en worden ze niet behandeld zoals het hoort. Dat is de reden waarom in Vlaanderen meer vrouwen dan mannen sterven aan hart- en vaatziekten. Een hormoonbehandeling voor menopauze kan je daartegen beschermen.’ Ook de kans op depressie neemt toe bij vrouwen in de menopauze, en ook daar kan een behandeling met hormonen hulp bieden, stelt Depypere. ‘Wie al eerder depressies heeft gehad, loopt een iets grotere kans, maar er zijn vrouwen die er nog nooit mee geconfronteerd werden tot ze in de menopauze gaan. Wel, dan is de oorzaak hoogstwaarschijnlijk een onevenwicht in hormonen en dan kan dat best zo behandeld worden, in plaats van met antidepressiva.’

Alweer iets wat over gemedicaliseerd wordt, morren critici hier en daar. Maar dat spreekt dr. Kirschner-Brouns stellig tegen. ‘Ja, voor sommige vrouwen betekent de menopauze dat een aantal medische problemen behandeld moeten worden. Maar niet bij iedereen. Wat wel iedereen nodig heeft, is kennis over en begrip voor het eigen lichaam of dat van de vrouwen in zijn leven. Zoals altijd is levensstijl een heel belangrijke factor. Bewegen, bewegen, bewegen, dat is absoluut cruciaal, omdat het je spieren, botten, hart- en bloedvaten gezond houdt. Maar ook voeding, alcohol en stressreductie zijn belangrijk. Aan iets als kribbigheid moet je niet per se iets doen, maar het helpt als je omgeving weet dat het aan je hormonen en niet aan hen ligt. En zo weet je ook dat je op een chagrijnige dag misschien beter niet op familiebezoek gaat.’

Een van de minder ingrijpende symptomen van de menopauze is een dunnere huid, die droger kan worden, met meer rimpels. En daar is de beautyindustrie ondertussen achter, want ze brengen vandaag heel wat producten uit specifiek voor de postmenopauzale huid. ‘Het is logisch dat vrouwen zich vandaag graag goed verzorgen’, stelt dr Kirschner-Brouns. ‘Alweer, het is geen ijdelheid, het gaat over een goed leven leiden, over zelfzorg en professionaliteit ook.’

Het nieuwe 50

Het leven van een vrouw van vijftig ziet er vandaag anders uit dan in pakweg 1950. ‘Een paar decennia geleden verdwenen vrouwen van boven de vijftig min of meer uit het zicht, na het opvoeden van hun gezin waren ze aan uitbollen toe. Vandaag is dat anders’, vertelt Kirschner-Brouns. ‘Ze zijn beter opgeleid dan ooit, hebben een carrière en zijn actief op alle vlakken. Ze zorgen nog voor tieners en studenten, soms ook voor hun ouders en kleinkinderen. Of misschien trekt hun sociaal leven en vrijetijdsbesteding weer aan nu hun nest leeg is. De combinatie van zo’n drukke levensfase en de menopauze is zwaar. Vandaar dat ze gezondheid belangrijk vinden, ze willen hun leven voor 100% blijven leven. Gebrek aan energie kunnen ze missen als kiespijn.’ Iets wat ook Leen Steyaert ziet: ‘Vandaag is die leeftijd een scharnierpunt. Eigenlijk staan we dan op de top van ons kunnen. Misschien sta je op je werk op een mooi punt, je hebt ervaring, kreeg misschien promotie, bent ook zekerder van je stuk. Misschien ga je na een tijdje halftijds weer voluit aan de slag. Vaak ben je financieel zekerder dan ooit, en heb je minder zorgen, zowel praktisch als psychologisch. En dan komt de menopauze, en sta je plots te zweten in een belangrijke meeting. Of je gaat slechter slapen, waardoor je moe en kribbig wordt. Omdat het nog altijd zo’n groot taboe is, kun je niet gewoon tegen je partner en collega’s zeggen: ‘Let niet op mij, ik heb last van de menopauze”

Begrip is cruciaal, vindt dr. Kirschner-Brouns. ‘We snappen dat tieners soms door een moeilijke periode gaan, of leven mee met zwangere vrouwen en de klachten die daarbij komen kijken. Wel, dat willen we ook voor de menopauze. Iets waarvan iedereen beseft wat de impact is, wat de mogelijke gevolgen zijn, hoe die opgelost kunnen worden. En vooral ook iets waar begrip voor is binnen families, vriendengroepen en bedrijven.’

last call

Ach, misschien moeten vrouwen gewoon aanvaarden dat ze ouder worden, hoor je weleens. Uiteraard is dat zo. Maar in onze maatschappij is dat niet eenvoudig, vindt dr Kirschner-Brouns. ‘We zien verschuivingen. Vrouwen zijn vandaag meer empowered dan ooit, we zien ze op hoge posities, de #metoo-beweging gaf hun de moed om op te komen tegen misbruik en seksisme, er is zelfs een beweging om grijs haar hip te maken. Mooi, maar we leven nog altijd in een wereld waar jeugdigheid de norm is en dat maakt het moeilijk om een ouder wordend lichaam te aanvaarden. We willen er als vrouw niet eeuwig dertig uitzien, we willen gewoon een kwalitatief leven als vijftig-, zestig- of zeventigjarige. Weet je, we zorgen ons hele leven voor anderen, laat ons de menopauze zien als het moment waarop we voor onszelf kiezen. Want zo eenvoudig is het, de problemen die bij menopauze komen kijken aanpakken is broodnodige zelfzorg.’

Menopauze wordt voornamelijk gezien als een tijd van verlies. Verlies van vruchtbaarheid, jeugdigheid en seksualiteit, van een leven zonder al te veel fysieke klachten ook. Maar het kan veel meer dan dat zijn. Depypere gaf zijn boek niet voor niets de titel Menopauze, menostart en volgens Leen Steyaert kun je stralend de menopauze door komen. Daar kan dr. Kirschner-Brouns zich in vinden. Ze ziet zelfs duidelijke voordelen, ook in onze hormonale veranderingen. ‘Een van die hormonen is oxytocine, het zorghormoon. Dat vermindert in de menopauze, en misschien kunnen we dat als een soort bevrijding zien. Na een leven lang zorgen voor alles en iedereen, zien we dat vrouwen in de menopauze vaak meer voor zichzelf kiezen. Dingen gaan doen waar ze al lang van droomden. Zich minder aantrekken van wat iedereen vindt ook. En die kribbigheid, ook daar zit een zilveren randje aan. Woede is nuttig, en kan een prima motor zijn om dingen aan te pakken die je al lang storen, in je leven of in de maatschappij.’ Een last call, zo omschrijft Leen Steyaert het. ‘Nu is het moment om te doen wat je echt nog wilt doen. Van job veranderen, in de politiek stappen, het maakt niet uit. Zie de menopauze als een transformatie of zelfs een wake-upcall, een moment om voor jezelf op te komen ook en om nee te leren zeggen. Het geeft je de kans om je af te vragen wat je kunt en wat je wilt en voor jezelf een mooie oude dag te bouwen.’