Afslanken in tijden van body positivity en Ozempic: waarom praten over afvallen zo moeilijk is 

In een tijd waarin dieetcultuur en de body positivity-beweging elkaar voortdurend uitdagen, en afslankmedicijnen zoals Ozempic steeds meer op de voorgrond treden, is het debat over afslanken een bijzonder gevoelig onderwerp geworden. Hoe komt dat?

‘Ik zou liegen als ik zei dat ik niet een paar kilo lichter wil zijn. Ik voel me te dik, maar daarover praten? Nooit’, vertelt Chiara* (26) uit Genk. ‘Mijn lichaam zit me al heel mijn leven dwars en ik voel me daar niet goed bij. Maar mijn vrienden vinden diëten toxisch en zeggen dat ik “niets aan mezelf moet veranderen”, en dat ik “anders toegeef aan de dieetcultuur”. Wanneer ik dan toch durf te zeggen dat ik wil afslanken, wordt het stil en voel ik hun ongemak. Dus houd ik mijn afslankdoelen maar voor mezelf.’

Chiara’s dilemma illustreert de delicate discussie rond afslanken: aan de ene kant zijn er degenen die openhartig hun strijd met diëten en gewichtsverlies delen, en aan de andere kant de critici die zich verzetten tegen verouderde schoonheidsidealen. Dit leidt vaak tot ongemakkelijke situaties: als iemand zijn afslankplannen deelt, dwalen blikken nerveus af, en wordt het gesprek snel naar een veiliger onderwerp gestuurd. De tijden waarin uitspraken als ‘niets smaakt zo goed als dun zijn’ — een beruchte uitspraak van Kate Moss — normaal waren, liggen ver achter ons. Modeontwerpers zoals Karl Lagerfeld en Dolce & Gabbana, die regelmatig grotere lichamen belachelijk maakten, worden nu zonder pardon aan de schandpaal genageld.

Deze verandering is grotendeels te danken aan de body positivity-beweging, die de afgelopen decennia de dieetcultuur flink heeft opgeschud. Maar is de tirannie van de dieetcultuur echt voorbij? En wat betekent de opkomst van afslankmedicatie zoals Ozempic voor deze ontwikkeling?

De ongemakkelijkheden rond gewichtverlies

Het ongemak rond afslanken is vandaag de dag allicht het meest zichtbaar in de media. De tijd waarin rubrieken schaamteloos de lichamen van beroemdheden fileerden en elk putje en spatje cellulitis uitvergrootten, is (grotendeels) voorbij. De meesten hebben inmiddels hun lesje geleerd. Tijdschriften die ooit volstonden met graatmagere modellen worden nu scherp bekritiseerd, en artikelen die je vertellen ‘hoe je je benen zomerproof maakt en die laatste vijf kilo’s kwijtraakt’, kunnen nauwelijks nog op goedkeuring rekenen.

Dat we dit te danken hebben aan de body positivity-beweging en de invloed van Gen Z is onmiskenbaar. Minder dan een decennium geleden veroverde ‘body positivity’ de sociale media, snel gevolgd door termen als ‘body inclusivity’ en ‘body neutrality’. Vandaag de dag worden we overspoeld met beelden die het nieuwe ideaal van lichaamsacceptatie uitdragen, zelfs in kringen waar extreme dunheid ooit als heilig werd beschouwd. De zichtbaarheid van vollere lichamen in de media was de afgelopen jaren ongekend hoog (al is de vertegenwoordiging van plus-size modellen op de catwalk dit jaar aanzienlijk gedaald voor de herfst/wintercollecties.) En inclusieve maten zijn de nieuwe norm: merken die niet meegaan, zoals Brandy Melville, krijgen de wind van voren.

Welzijn in plaats van diëten

Heeft body positivity onze collectieve dieettrauma’s uit de jaren ’90 werkelijk kunnen verdringen? Op het eerste gezicht lijkt het zo, maar schijn bedriegt. De klassieke dieetboeken zoals Atkins en Weight Watchers zijn ingeruild voor zogenaamde ‘anti-dieetboeken’ die, ironisch genoeg, nog steeds low-calorie maaltijden promoten. Het taalgebruik is veranderd; we spreken nu over ‘gebalanceerde voeding’ en focussen op macronutriënten, met een sterke voorkeur voor eiwitten, omdat ze bijdragen aan het ideaalbeeld van een slank lichaam. Suikers en vetten worden daarentegen steeds meer gedemoniseerd. En in de fitnesswereld streven velen naar de ‘pilatesarmen’ van beroemdheden als Miley Cyrus, wat heeft geleid tot een stormloop op lessen reformer yoga.

Beweging en gezonde voeding zijn zonder twijfel goed voor ons, maar wanneer merken en bedrijven die boodschap kapen om geld aan te verdienen gebruiken ze vaak slinkse marketingcampagnes die onze eigenwaarde aantasten. Kate Manne, filosofe en auteur van het boek ‘Unshrinking: how to fight fatphobia’, herkent deze problematiek. ‘Het is gedreven door de enorme invloed van de dieet- en welzijndsindustrie, die tegen 2030 miljarden waard zal zijn. Veel van hun succes komt voort uit het herverpakken van oude ideeën als iets nieuws, omdat mensen inmiddels weten dat diëten niet werken,’ stelt ze. ‘Daarom heet het nu “welzijn”.’

Dubbelzinnige boodschappen

Sociologe Sanne Pieters van de KULeuven herkent deze problematiek. ‘Fitness wordt vaak gepresenteerd als een pad naar mentaal welzijn, maar die claim is niet zo vanzelfsprekend’, zegt ze. ‘Schoonheidsidealen en de druk om af te vallen spelen een centrale rol. Diëten zijn niet verdwenen; ze hebben zich aangepast aan de moderne tijd. Kijk maar naar de slogans die na de feestdagen opduiken: “Kom naar de gym en voel je mentaal sterker.” Dit soort dubbelzinnige boodschappen verhult vaak een ander motief: sporten is goed voor de geest, maar de extra kilo’s na de feestdagen lijken de echte motivatie. Uiteindelijk draait het toch vooral om ons uiterlijk.’

‘Deze verandering verdoezelt wat er echt aan de hand is. Het maakt het moeilijker om te beseffen dat de sapkuren en diëten waar we aan meedoen, eigenlijk gericht zijn op een slanker lichaam, niet op een gezonder lichaam’, vertelt Manne.

Dun is gezond?

In Unshrinking doorprikt ze de mythen rondom diëten en welzijn en legt ze de diepgewortelde vetfobie in onze samenleving bloot. ‘Stel je voor dat mensen zouden ontdekken dat de sapkuur waarvan ze denken dat die hen gezonder maakt, hen in werkelijkheid dikker maakt. Ze zouden er meteen mee stoppen. Dit illustreert dat waar ze echt naar op zoek zijn, of wat hen wordt verkocht, gewichtsverlies is—verpakt in een schijnbaar onschuldig, nieuw jasje.’

Verder wijst Manne op de schadelijke manier waarop slanke lichamen automatisch worden gelijkgesteld aan gezondheid. ‘Veel mensen associëren overgewicht direct met slechte gezondheid, maar dat is een gevaarlijke simplificatie’, betoogt ze. ‘Mensen rechtvaardigen vaak hun oordeel over de gezondheid van anderen door aan te nemen dat iemand ongezond is, terwijl ze weinig weten over de werkelijke gezondheid van die persoon. Dit is vetfobie in zijn puurste vorm. Bovendien zouden veel mensen met overgewicht gezonder kunnen zijn als er minder vooroordelen waren. Deze zorgen voor stress, beperken de toegang tot zorg en maken sporten riskant door de angst voor vernedering.’

Moeilijk is beter

Dat de dieetcultuur nog altijd floreert, blijkt wel uit de opkomst van semaglutide. Dit middel, bekend als Ozempic, Mounjaro, Wegovy of Rybelsus, werd oorspronkelijk ontwikkeld voor type 2-diabetici, maar is nu ook in trek bij mensen die willen afvallen. Wanneer beroemdheden zoals Oprah Winfrey toegeven dit medicijn te gebruiken, ontploft de verontwaardiging op sociale media. ‘Dat soort afslankmedicijnen zijn een gemakkelijke uitweg’, vertelt Kate Manne, filosoof en schrijver. ‘Het idee dat je zonder moeite kunt afvallen, irriteert veel mensen. Het voelt alsof je de heilige lijdensweg van dieet en inspanning omzeilt.’

Manne noemt dit de harder-better fallacy die onze cultuur doordringt: de overtuiging dat alleen de moeilijkste oplossingen waardevol zijn. ‘In onze maatschappij wordt slankheid vaak gezien als een teken van succes en discipline, maar dat is een mythe die ons gevangen houdt in een perverse waardehiërarchie. Waar vroeger een voller figuur als elitair werd beschouwd, is dun zijn nu de heilige graal. Het lijkt wel alsof afvallen een privilege is geworden dat alleen aan de elite is voorbehouden.’

Het probleem met body positivity

Waarom zijn de reacties dan even afkeurend als mensen het ’the hard way’ proberen? Wanneer celebrities zoals Lizzo en Adele – die ook verbonden zijn met de body positivity beweging – willen afvallen, is de reactie vaak fel: verraad! Voor degenen die zich identificeren met hun boodschap van body positivity voelt het als een dolksteek. ‘De redenen om af te vallen zijn vaak heel persoonlijk, maar dat creëert een ongemakkelijke spanning binnen de body positivity-gemeenschap,’ zegt Sanne Pieters. ‘Je voelt de druk om te voldoen aan een ideaalbeeld van acceptatie, en dat is niet altijd haalbaar.’ De strijd om je eigenwaarde te behouden terwijl je in de spiegel kijkt, kan dan een helse opgave worden. Hoewel body positivity een nobel streven is, legt het nog steeds te veel nadruk op het lichaam als maatstaf voor zelfliefde. ‘Dat verklaart de verontwaardiging wanneer een populaire body positivity-influencer besluit af te vallen,’ legt Pieters uit. ‘Voor velen die worstelen met hun eigen lichaamsbeeld voelt dit als een persoonlijke afwijzing.’

Vrouwen worden strenger beoordeeld op hun uiterlijk dan mannen, wat leidt tot wat we ‘self-objectification theory’ noemen. ‘Deze theorie beschrijft hoe vrouwen zichzelf leren bekijken door de ogen van anderen, wat resulteert in een complexe relatie met schoonheidsidealen en body positivity. Dit leidt tot innerlijke conflicten: hoe vind je zelfacceptatie in een wereld die zo sterk focust op uiterlijk?’

Toxische posiviteit

Ondanks de vooruitgang van de body positivity-beweging in de strijd tegen vetfobie en eetstoornissen, heeft deze benadering volgens zowel Manne als Pieters tekortkomingen. Manne introduceert daarom vernieuwende benadering: lichaamsreflexiviteit. ‘Dit concept komt uit mijn boek’, legt ze uit. ‘Als lichaamspositiviteit voor jou werkt, geweldig. Maar voor mij voelt die constante druk om mijn lichaam positief te zien als onderdrukking, bijna als toxische positiviteit. Het is simpelweg niet realistisch.’ Voor Manne kan zelfs body neutrality—het accepteren van je lichaam zonder focus op uiterlijk—te somber aanvoelen.

‘Waarom zouden we onszelf dwingen tot een positief of neutraal perspectief om negatieve gevoelens te weerstaan? Mijn mantra is eenvoudig. Mijn lichaam is van mij, jouw lichaam is van jou. Dit principe van lichaamsautonomie creëert ruimte voor iedereen, ongeacht hun identiteit. Het stelt ons in staat om onze eigenheid te vieren zonder ons te vergelijken met anderen.’

Body reflexivity

Hoe vertaalt deze benadering zich naar de praktijk? Manne benadrukt dat het natuurlijk zou moeten aanvoelen. ‘Wanneer ik wandel en de zon zie stralen of een levendige bloem zie bloeien, voel ik geen behoefte om ze met elkaar te vergelijken. Elk element heeft zijn unieke schoonheid. Deze onschuld hebben we vaak in onze kindertijd. Als mijn vierjarige dochter speelt met haar vriendjes, vergelijkt ze haar lichaam niet met die van hen. Er is geen druk’, vertelt ze. ‘Helaas verdwijnt deze onschuld naarmate kinderen ouder worden, vooral wanneer ouders zich gaan zorgen beginnen maken over de lichaamsvormen van hun kinderen. Toch geloof ik dat we deze onschuld kunnen herontdekken. Het idee dat we lichamen niet hoeven te vergelijken, biedt ons de vrijheid van oordeel.’

‘Neem bijvoorbeeld het populaire Instagram-account Weratedogs, waar elke hond meer dan een 10 krijgt. Dit benadrukt dat elke hond uniek is, zonder dat vergelijking nodig is’, lacht ze. ‘Laten we diezelfde onschuld en waardering voor uniciteit terugbrengen in onze perceptie van lichamen—voor onszelf en voor de volgende generatie.’

*Chiara is een schuilnaam