Kan popsterfeminisme van Beyoncé of Taylor Swift de wereld veranderen?

Ze zijn succesvol, traditioneel knap en feministe. De vraag van een paar miljard: voeren Beyoncé en Taylor Swift de strijd voor gelijke rechten of willen ze gewoon meer platen verkopen door vrouwen dat te laten geloven? Het antwoord ligt waarschijnlijk ergens tussenin.

Augustus 2014. Een jaar nadat de Amerikaanse artieste de term te extreem noemde in een interview met Vogue, staat Beyoncé op de MTV Awards wijdbeens voor een muurhoge projectie van het woord feminist. Het betoog van de Nigeriaanse schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie – een verduidelijking dat feminisme staat voor sociale, politieke en economische gelijkheid – weergalmt op de achtergrond. Duidelijker kan niet, lijkt het.

Het silhouet van de zangeres voor de lichtgevende letters gaat de wereld rond. En dat gebeurt niet zonder kritische noot: haar statement wordt verwarrend en tegenstrijdig genoemd. Begrijpelijk, want hoewel Beyoncé letterlijk voorstander van de feministische zaak is, lijkt ze bijna uitsluitend in badpak op te treden en doopte ze haar wereldtoer The Mrs. Carter Show, naar de naam van echtgenoot Jay Z, oftewel Shawn Carter. Toch was Bey iets op het spoor. Anderen volgden voorzichtig.

Neem nu Taylor Swift, van wie je aan de hand van sociale media een coming of age-tijdlijn kunt samenstellen. “Als tiener begreep ik niet dat je een feministe bent wanneer je wilt dat vrouwen en mannen gelijke rechten en gelijke kansen hebben”, zegt ze in The Guardian over haar feministisch ontwaken.

Feminisme is effectief een marketingtruc. Maar de boodschap wordt wel uitgestuurd

Daarmee uiten de twee grootste vrouwelijke performers van het moment zich in de zaak van gendergelijkheid. Het popsterfeminisme is een feit. Hype of juist heel logisch? “Het gaat hier in de eerste plaats over self-made women”, verklaart Stef Aupers, hoogleraar Mediacultuur aan het Instituut voor Mediastudies in Leuven, het fenomeen, “Het zijn vrouwen die zichzelf interpreteren als autonoom, in die zin dat ze hun carrière zelfstandig hebben opgezet en uitgewerkt. Ze hebben hun succes te danken aan zichzelf.”

Vrouwelijkheid als zondebok

Dat succes neemt niet weg dat popsterfeminisme op schamper snuiven onthaald wordt en gemakkelijk met enkele pennenstreken als onecht wordt verklaard. “Het stereotiepe beeld van een echte feminist in de jaren 70 is een fysiek onverzorgde vrouw met haar onder de oksels”, beaamt Aupers, “Anno 2016 zie je glamourvrouwen die aantrekkelijk zijn volgens de normen van het schoonheidsideaal. Ze lijken de tegenpool van wat van oudsher gezien wordt als een feminist. Iemand als Miley Cyrus, die constant speelt met uiterlijk en seksualiteit, is wat dat betreft veel extremer.”

Is een glamoureuze vrouw die zich inzet voor emancipatie een contradictio in terminis? “Het feminisme van deze jonge popsterren komt deels tegemoet aan de ideologie die gepromoot is door de tweede generatie feministen: zelfstandigheid, carrière, gelijkheid. De celebrity’s stellen echter dat schoonheid en vrouwelijkheid ook instrumenten mogen zijn om dat te bereiken”, analyseert Aupers, “Tegelijkertijd is het ook zo dat zij hun doel kunnen bereiken net omdat ze die schoonheid bezitten. Meisjes die minder voldoen aan het klassieke schoonheidsideaal kunnen dit niet in de strijd werpen. Daarom blijft het popsterfeminisme een betrekkelijk elitair verhaal.”

Dat we het feminisme alleen durven te omarmen als het aan de man gebracht wordt in de juiste verpakking – jong, mooi en met een vette knipoog – zegt waarschijnlijk meer over de slechte reputatie van de beweging dan over deze jonge, mooie en grappige vrouwen zelf. Het is tekenend voor onze hypocriete houding tegenover vrouwen.

Vrouwelijkheid is de achilleshiel van het feminisme geworden, lees je in Whipping Girl,het boek van transgenderactivist Julia Serano: “Feministen hebben gestreden voor de bevrijding van de vrouw, maar vrouwelijkheid blijft een zondebok. Sterker nog: wat historisch vrouwenhaat wordt genoemd, is weggeëbd en in mainstreamcultuur vervangen door een spottende houding tegenover vrouwelijkheid.” Het is de vloek van het knappe snoetje: het uiterlijk van een artieste wordt jammer genoeg de voedingsbodem van haar dalende geloofwaardigheid.

Commercieel instrument

Wat we bij Beyoncé en Taylor Swift zien, is dat commerciële cultuur de taal van emancipatie heeft ingezet als een krachtig instrument. Niemand zal beweren dat mevrouw Carter armer wordt als een willekeurige Poolse uitwisselingsstudente zich een peperduur shirt met het woord slay aanschaft. Yasmine Schillebeeckx, schrijfster van Echte Vrouwen Bestaan Niet, nuanceert: “De vraag of feminisme een marketingtruc is, hoor je vaak. En het is ook een marketingtruc, maak je daar geen illusies over. Het is hot en happening om jezelf feminist te noemen. Anderzijds sturen zij die boodschap wel uit, ongeacht de motieven die erachter schuilen.”

Jonge mensen onthouden vooral dat iemand naar wie ze opkijken, zichzelf zonder schroom feminist noemt

Die boodschap is dat iedereen kan wat zij kunnen. Daar heeft hoogleraar Stef Aupers zijn bedenkingen bij: “Ze hebben carrière gemaakt, ze komen vaak uit achtergestelde milieus en ze hebben het toch helemaal gemaakt. Ik denk dat ze uit trots en zelfverzekerdheid hun publiek aanmoedigen: wat wij doen, kunnen jullie ook. Maar de bottom line is dat niet iedereen dit kan.”

Dat popsterfeminisme toch een zekere impact heeft op jongeren, wordt duidelijk als je hoort hoe tieners vandaag vlotjes begrippen als intersectionaliteit en rape culture in de mond nemen. “Ik denk dat jonge mensen vooral onthouden dat iemand naar wie ze erg opkijken zich zonder schroom het label feminist opplakt. Alleen al het woord gebruiken is krachtig. Bij Taylor Swift kon je in stapjes volgen hoe ze feminist werd. Die evolutie is belangrijk, want van feministen wordt verwacht dat ze meteen foutloos zijn. Zelfs Taylor Swift moet nog bijleren”, gaat Yasmine Schillebeeckx akkoord.

Lichtheid als draagvlak

Zullen Beyoncé of Taylor Swift de wereld veranderen? De kans is klein. Ze zijn postermeisjes, ambassadrices voor een nieuwe generatie feministen: ze zetten hun schouders onder een beweging, maar het echte werk gebeurt op andere terreinen. Dat wil niet zeggen dat ze geen betekenis hebben. Het popsterfeminisme heeft zijn nut omdat het zich niet richt op politiek of wetten, maar kijkt naar bestaande waarden en vooroordelen die seksisme tolereren. De lichtheid van popsterfeminisme is niet ondraaglijk, maar juist een draagvlak. Het platform van deze vrouwen is van onschatbare waarde: zij kunnen aan een grote, homogene massa heel helder uitleggen dat gendergelijkheid resulteert in meer vrijheid voor iedereen.

Popsterfeminisme is nuttig omdat het kijkt naar waarden en vooroordelen die seksisme tolereren

En dat ze elkaar daarbij soms tegenspreken of fouten maken, kan alleen maar gunstig zijn voor de dialoog. Want feminisme is geen weegschaal met de brave Taylor Swift aan de ene kant en de sensuele Beyoncé aan de andere kant. Wie zo denkt, gaat ervan uit dat er slechts twee aanvaardbare houdingen zijn voor vrouwen. De werkelijkheid is complexer. Taylor Swift is een feminist. Beyoncé is een feminist. Miley Cyrus is een feminist. Nicki Minaj is ook een feminist. En dat is allemaal oké.

“Feminisme betekent niet voor iedereen hetzelfde”, verduidelijkt Schillebeeckx, “Het is zoals bij een politieke overtuiging: wanneer jij links georiënteerd bent, heb je nog niet exact dezelfde overtuiging als iemand die óók links georiënteerd is. Bij feminisme is dat precies hetzelfde. Feminisme is niet één allesomvattend geheel met tien geboden waar je je aan moet houden.” Daar ligt misschien wel de echte waarde van het popsterfeminisme: het omarmt de diversiteit waar de beweging anno 2016 voor staat. Natuurlijk, een wereld waarin jezelf feminist noemen niet meer nodig is, omdat er geen seksistische structuren zijn om aan te klagen, zou een betere wereld zijn. Maar zover zijn we nog niet. Daarom loont het de moeite om mensen die zich publiekelijk verzetten tegen genderongelijkheid, zelfs al zijn het popsterren, serieus te nemen.