Nostalgie: is mijmeren over vorige zomers een goed idee?

De zomer van 2020 zal een ander soort vakantiefoto aan je archief toevoegen. Nu we straks misschien wel die pain et vin, costas of agriturismo moeten missen, duiken er veel dromerige vakantieherinneringen op. Maar waren die vakanties wel echt zo fantastisch of maakt ons hoofd dat er vooral van?

De zomer van 2020 zal een ander soort vakantiefoto aan je archief toevoegen. Nu we straks misschien wel die pain et vin, costas of agriturismo moeten missen, duiken er veel dromerige vakantieherinneringen op. Maar waren die vakanties wel echt zo fantastisch of maakt ons hoofd dat er vooral van?

Ik zit gehurkt op de badkamervloer van een motel aan de rand van L.A. De vloertegels zijn koud en bruin, een verkleurd douchegordijn plakt tegen de nog vochtige badrand. Er hangt een muffe geur. Het is één uur ’s nachts en mijn man belt naar ons bankkantoor in België. Met gedempte stem, want ons dochtertje slaapt. Nerveus, want de portefeuille van mijn man werd gestolen én mijn bankkaart geweigerd, waardoor we nu niet met de camper op roadtrip kunnen vertrekken.

Het amandelkoekje

Het is een zeer levendige vakantieherinnering, en niet van de mooiste soort. Nochtans spraken we na die reis ongetwijfeld vooral in superlatieven: het was fantastisch, overdonderend mooi, zo divers en sowieso onvergetelijk. Maar was dat wel echt zo? Is een vakantie per definitie onvergetelijk? Wat onthouden we ervan, maakt ons hoofd er niet meer van dan het was en hoe kan onze vermoedelijke staycation straks net zulke sterke herinneringen opleveren?

Volgens professor Dirk Hermans, verbonden aan de faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen van de KU Leuven, worden vakantieherinneringen op een erg complexe manier opgeslagen: ‘Er is niet één plaats in ons brein die herinneringen verzamelt. De hippocampus, de amygdala, de basale ganglia… het zijn allemaal zones in ons brein die een rol spelen. Vraag ik je naar de hoofdstad van Frankrijk, dan weet je dat het Parijs is omdat je dat ooit in je semantische geheugen opsloeg. Pols ik naar het lekkerste gerecht dat je ooit op vakantie at, dan spreek je je autobiografische geheugen aan. Je gaat als het ware graven: welke landen bezocht ik al, welke steden of dorpen maakten indruk? Op die manier volg je een traject dat je uiteindelijk in een feeëriek Frans dorpje doet belanden waar je bij een sympathieke bakkersvrouw de lekkerste amandelkoekjes ooit proefde. Maar heel vaak komt zo’n herinnering op een andere manier, bottom-up noemen we dat. Dat is bijvoorbeeld zo wanneer je amandelen ruikt en daardoor onmiddellijk terugdenkt aan die lekkere Franse koekjes.’

Nu herinner ik het me weer

We zijn allemaal nogal fanatieke fotografen op reis. Deels omdat we ons geheugen niet helemaal vertrouwen, deels omdat we die mooie momenten natuurlijk willen vastleggen om ze nadien met bijbehorende emoties opnieuw op te roepen. Had ik geen foto gemaakt van mijn man die verkrampt achter zijn stuur met wijdopen mond brult, ik had me waarschijnlijk niet meer herinnerd dat dat kwam door een gigantische, stresserende file voor Manhattan Bridge. Door die foto in Dambulla waar mijn dochter, toen nog een peuter, boos haar gezicht aanraakt, zal ik me altijd blijven herinneren hoe zowat elke Sri Lankaanse vrouw haar gezichtje wou strelen en hoe zij dat dan telkens ostentatief en behoorlijk beschamend ‘schoonwreef’. Maar ook: hadden mijn ouders geen foto van mij gemaakt – ongeïnteresseerd hangend aan een Frans zwembad – ik had wellicht weggelachen dat ik hun vakantie toen heb verpest. Al die duizenden foto’s vormen een tijdlijn, elke flits toont een stukje verhaal, maar activeert daardoor zoveel meer dan alleen dat moment.

Dirk Hermans: ‘Tijdens een doorsneedag doen we tienduizenden indrukken op. Willen we bepaalde indrukken blijvend onthouden en dus makkelijk terugvinden in ons brein, dan moeten we ze goed ingraven. Vergelijk het met een student die zijn leerstof herhaalt om die grondig op te slaan. Net daarom is het een goed idee om elke vakantiedag samen met je familie of vrienden af te ronden met de simpele vraag: wat vond jij het leukste vandaag? Ook foto’s zijn natuurlijk een heel goeie manier om vakantieherinneringen te bewaren, maar de beste manier om je herinneringen een stabiele plek te geven, blijft een reisdagboek.’

Ook door met anderen over een vakantie te praten, kunnen er herinneringen naar boven komen. Raakten die on the road dan ondergesneeuwd? Hermans: ‘We zijn die herinneringen niet vergeten, we konden ze alleen niet meer terugvinden. Denk aan de metafoor van het geheugen als een ladekast: het zat wel degelijk nog in een schuifje, maar we hadden dat al lang niet meer opengetrokken.’

Al die vakantieherinneringen zijn niet alleen goed voor het humeur, ze hebben ook hun nut. Ooit liep ik een gigantische zonneslag op tijdens een boottocht, nu herinner ik me elke vakantie opnieuw dat ik me op het water extra goed moet beschermen tegen de brandende zon. Hermans: ‘Ons geheugen is er niet voor ons plezier, maar om ons te helpen. Het gaat ons toekomstige gedrag sturen door het verleden. Daarnaast kleuren de resem autobiografische herinneringen ons zelfbeeld: door wat we ons herinneren, krijgen we een visie op wie we zijn. Tot slot is er het social bonding-effect. We zijn, en dat merken we in deze coronatijden heel erg, sociale wezens. Het ophalen van herinneringen – verhalen vertellen dus – is al eeuwen een van de belangrijkste manieren om verbinding te maken. We raken aan de praat met iemand, delen persoonlijke herinneringen en creëren zo een band. De belangrijkste reden om onze vakantieverhalen te vertellen, is in feite om de band met wie we een tijdje hebben moeten missen weer aan te halen.’

De definitie van vakantie

Hebben we wel een reis nodig om een vakantiegevoel te hebben, dat wordt straks dé vraag. De Duitse dr. Jessica de Bloom voert al jaren onderzoek uit naar het effect van vakantie, waarvan enkele bevindingen in het populairwetenschappelijk boek De kunst van het vakantievieren staan. De Bloom: ‘Herstel na het werk is essentieel. Herstellen doe je deels tijdens een vrije dag of het weekend, maar vooral ook tijdens een vakantie. We hebben die vakantie dus echt nodig om op te laden, maar dat niet alleen: het is een welkome manier om aan de dagelijkse routine te ontsnappen. De nieuwe prikkels en leuke ervaringen op vakantie helpen daarbij, maar ook de autonomie die je op vakantie krijgt om zelf je dagindeling te bepalen. En natuurlijk is er daarnaast nog het sociale aspect: je hebt eindelijk meer tijd om met je familie en vrienden door te brengen.’

Moeten we daarvoor nu echt naar de Provence, Toscane, Kreta? De Bloom: ‘Enerzijds vermoeden we dat het makkelijker is in een andere omgeving te ontspannen, omdat je daar minder geconfronteerd wordt met alledaagse dingen zoals het huishouden, maar ook je werk. Fysieke afstand vertaalt zich ook makkelijk naar mentale afstand. Slaag je erin thuis voldoende uit te rusten en te ontspannen, dan is die vakantie over de grenzen echter helemaal niet nodig. Er zijn wel een aantal voorwaarden: baken duidelijk af dat je nú met vakantie bent. Zorg ook dat er een globaal plan op tafel ligt. ‘We zien wel’ werkt hier meestal niet. Je hoeft geen gedetailleerd stappenplan te maken, maar een aantal concrete plannen voor leuke activiteiten helpen. Ga daarbij op zoek naar voldoende nieuwe, inspirerende plekken en ontmoetingen, want die zorgen ervoor dat je geprikkeld raakt en dat het contrast met andere dagen in eigen land groot genoeg is. Ook kleine dingen kunnen helpen om je uit je sleur te halen: doe je boodschappen bijvoorbeeld eens in een andere supermarkt, was je haar met een shampoo die je ooit op vakantie gebruikte…’

Maar natuurlijk blijft het een bittere pil als we straks niet kunnen vertrekken. Enige troost: uit diverse onderzoeken waaraan De Bloom meewerkte, blijkt dat ons vakantiegevoel al in de eerste week na je reis uitgewerkt is. ‘Ach ja’, reageert de Bloom schouderophalend. ‘Ik vergelijk het altijd met gaan slapen. Je wéét dat je weer moe zult worden, ga je daarom niet meer slapen?’

Toch moet het ongetwijfeld al opgevallen zijn: wie terugkeert van vakantie, spreekt in superlatieven. Maar was die reis wel écht zo fantastisch of overdrijven we dat zogenaamde geluksgevoel? Hermans: ‘We kozen meer dan waarschijnlijk voor een type vakantie dat naar onze inschatting fijn zal zijn en deden daar veel moeite voor. Bovendien hebben we er heel wat geld voor betaald. Dat het dan fantastisch was, hoeft dus niet te verwonderen.’ Toch wordt een vakantie gemiddeld als positief ervaren. Algemeen kunnen we stellen dat we vooral de eerste indrukken, de topervaringen en de eindfase onthouden. Zitten die in grote lijnen goed, dan zal je vakantie als een positieve herinnering worden opgeslagen.

En zelfs als het niet helemaal loopt naar verwachting, durft ons geheugen de boel wel wat op te lappen. Die infinity pool bleek in werkelijkheid eerder een ploeterbadje zonder eindeloos zicht? Dan kan cognitieve dissonantie optreden, aldus Dirk Hermans: ‘Ons gevoel en gedrag spreken elkaar tegen: je hebt veel geld uitgegeven, maar het is nu toch te laat en dus pas je maar best je herinnering of de beleving ervan aan. Je krijgt hier een soort van geheugenverkleuring die ervoor zorgt dat de werkelijke gebeurtenis en de vertaling ervan naar ons geheugen niet perfect overeenstemmen. Van dit soort geheugenbias zijn er tientallen soorten.’

Terugblikken & vooruitkijken

Deels gaan we dus straks vermoedelijk op vakantie in eigen land én in ons hoofd. Mijmeren over de zomer van 2019 en véle zomers ervoor, maakt ons dat nu niet net verdrietiger? Hermans: ‘Dat is een moeilijke vraag. Onder andere omstandigheden helpt het bij een sombere dag heel erg om naar foto’s te kijken en door herinneringen te bladeren. Al die reizen, maar ook feestjes, uitstappen, verjaardagen en bijzondere momenten met familie en vrienden die we ooit vastlegden, blijven prettig om naar te kijken. Maar deze zomer zullen die mooie momenten behalve prettig ook een beetje wrang aanvoelen. De verwachting maakt dat je automatisch terugkijkt naar vorige vakanties en dat zorgt voor spijt. Maar spijt zal er sowieso zijn, dus kun je net zo goed toch mooie herinneringen ophalen.’

Alvast een goeie denkoefening voor toekomstige plannen: wat we onthouden van een vakantie leert ons iets over wat we belangrijk vinden op reis. Hermans: ‘Het leert ons niet alleen welk type vakantie we prettig vinden, het leert ons ook iets over onszelf. Vaak schatten we onszelf op vakantievlak verkeerd in: we denken bijvoorbeeld dat onze droomvakantie vooral bestaat uit zwembaddagen en lekker eten, maar eigenlijk hebben we misschien de mooiste herinneringen aan een bergtocht waar je op voorhand tegenop keek.’ Nog iets om bij stil te staan dus tijdens een nostalgische fotoavond.

Trouwens, even terug naar de groezelige badkamer in L.A.: in amper vijf minuten had de kantoordirecteur mijn limiet opgetrokken, waardoor we de volgende dag de waarborg voor de camper wel konden betalen en gewoon met één dag vertraging op roadtrip vertrokken. Ik onthoud dus: het begin (een eerste keer door L.A. rijden bij valavond), de pieken (onder andere het moment dat we luid toeterend met onze belachelijk grote camper de medelevende man van de verhuurfirma uitzwaaiden) en het einde (onze laatste dag in het zandkleurige museumdorp Getty Museum waarbij het zicht op L.A. als een spectaculair afscheid voelde). Ook dat ik voor voldoende limiet op mijn kredietkaart moet zorgen. En dat alles altijd goed komt, dat ook.