Astana in Kazachstan: de vreemdste hoofdstad op aarde

Kazachstan had een adequate hoofdstad in Alma-Ata, tot ’s lands leider besloot om te verhuizen naar het 1200 kilometer verderop gelegen provinciestadje Akmola. In een oogwenk werd een flonkerende hoofdstad uit de steppe gestampt met een nieuwe naam: Astana.

Wat Astana betekent? Het is het Kazachse woord voor ‘hoofdstad’. Logisch toch?” Nazym, onze gids met groene lokken in haar haar, moet er zelf om grinniken. Want de naam is ook meteen het enige logische aan Astana.

We zijn 97 meter hoog verheven boven Astana in de Bayterek, een monument dat een mythische Kazachse levensboom verbeeldt, met in de kruin het gouden ei van een geluksvogel. Het is een drukte van jewelste: Kazachen staan in de rij om hun hand in een gouden handafdruk van hun geliefde leider te leggen en een wens te doen, terwijl ze uitkijken op het marmeren presidentiële paleis. De ferme hand waarmee Noersoeltan Nazarbajev al een kwarteeuw het land leidt, blijkt overigens opmerkelijk klein te zijn.

De Kazachse president heeft de absolute macht en zo kon hij eigenstandig beslissen om de hoofdstad te verplaatsen van Alma-Ata alias Almaty in het zuiden naar het dunbevolkte, bevroren noorden. Over zijn precieze beweegredenen wordt door de bevolking sindsdien driftig gespeculeerd, maar het blijft een onvermoede plek voor een hoofdstad.

Astana ligt midden in ’s werelds grootste steppe, waar het ’s winters 40 graden vriest (na het Mongoolse Ulaanbaatar is Astana de koudste hoofdstad ter wereld) en waar het altijd waait, heel hard waait. De dichtstbijzijnde stad van enig formaat ligt uren rijden verderop. Her en der liggen wel wat seminomadische steppedorpjes, maar verder wordt de stad omgeven door leegte. Oneindige, eindeloze en onmetelijke leegte.

Niettemin heerst er een tomeloze bouwdrift: ministeries, paleizen, ambassades, musea, shoppingmalls en appartementscomplexen worden met tientallen tegelijk uit de grond gestampt. Wolkenkrabbers van beton, staal en glas in de kleuren blauw, groen, geel, koper en goud sieren de skyline, afgewisseld door honderden hijskranen. Aan geld is duidelijk geen gebrek in het olie- en gasrijke Kazachstan.

Intussen zijn de creatieve Kazachen bedreven in het bedenken van bijnamen voor al die nieuwe bouwsels: zo heet de lollyvormige Bayterektoren ook wel ‘Chupa-Chups’, de kunstacademie is beter bekend als ‘de voederbak’, het ministerie van Verkeer is ‘de aansteker’ en twee goudkleurige kantoortorens werden officieus omgedoopt tot ‘de bierblikken’.

Het nieuwe oosten

Astana is een geplande stad, zoals ook het Braziliaanse Brasilia of het Australische Canberra. En net zoals daar werd ook hier een wereldberoemde architect ingeschakeld om de urbane utopie te realiseren: Kisho Kurokawa, de Japanse meester van het metabolisme, bekend van de Nakagin Capsuletoren in Tokio, Technopolis in Singapore en het Van Gogh Museum in Amsterdam. Hij tekende het masterplan van Astana, met als middelpunt de brede en lange Nurzhol Boulevard, die naar het presidentiële paleis leidt.

De Bayterektoren werd naar verluidt door Nazarbajev zelf geschetst op een servetje tijdens een staatsbanket, waarna een Kazachse architect het verder mocht opknappen. Voor andere gebouwen werden beroemde bouwmeesters ingevlogen, zowel uit oost als west. Zo werd het concertgebouw bedacht door de Italiaan Manfredi Nicoletti. De Deen Bjarke Ingels won in 2009 de ontwerpwedstrijd voor de Nationale Bibliotheek, maar het plan bleef liggen. In een interview met The New Yorker zei Ingels dat hij geen zin had in het obligate rondje steekpenningen strooien.

Twee van de extravagantste gebouwen zijn van de hand van lord Norman Foster. Geïnspireerd door de joert van de Kazachse nomaden bouwde hij hier in 2010 ’s werelds grootste tent. Khan Shatyr (‘koninklijke tent’) is een 382 meter hoge constructie van transparante kunststof die de warmte van de zon absorbeert, zodat het binnen altijd behaaglijk is, ook al vriest het buiten dat het kraakt.

Het gebouw heeft veel weg van een scheefgezakte circustent en doet dienst als (tamelijk ordinair) winkelcentrum. Op de bovenverdieping is het in de Sky Beach Club het jaar door 35 graden en het zand voor het strand werd geïmporteerd uit de Malediven. Hoe futuristisch het gebouw vanbuiten ook is, het interieur stelt teleur.

Bij Fosters andere bouwwerk in Astana is dat precies andersom. Het piramidevormige Paleis voor Vrede en Verzoening uit 2006 oogt vanbuiten relatief bescheiden, maar is vanbinnen verbluffend. Eens per drie jaar wordt hier een congres voor religieuze wereldleiders gehouden, daarbuiten zijn bezoekers welkom.

De entree is via de ondergrondse verdiepingen van pikzwart graniet, zodat het contrast groot is zodra je bovengronds komt, in het tientallen meters hoge atrium van hemels wit marmer. Via een groene binnentuin erboven bereikt men de congreszaal in de top van de piramide, waar de religieuze leiders delibereren onder gebrandschilderde vredesduiven van glaskunstenaar Brian Clarke.

Steppewolven

Astana ligt midden op ’s werelds grootste steppe: de Euraziatische steppe, een onmetelijke vlakte van groen en geel grasland, die zich uitstrekt van de Hongaarse poesta’s tot in Korea. Op drie uur rijden van de stad (voor Kazachse begrippen is dat om de hoek) ligt het nationale park Korgalzhyn, dat vanwege de bijzondere biodiversiteit genoteerd staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Hier wordt het geel en groen van de steppe afgewisseld door het blauw van een reeks meren in verschillende variaties van zoet, brak en zout.

In dit waterrijke gebied leven steppewolven, bobakmarmotten en roze flamingo’s – de noordelijkste flamingokolonie ter wereld – plus ernstig bedreigde diersoorten als de Siberische witte kraanvogel (waarvan er nog slechts een paar duizend resteren), de kroeskoppelikaan, de witbandzeearend en de saiga, een kleine antilope met een slurfachtige snuit die vernuftig het steppestof uit de lucht filtert.

In april staat de steppe in bloei met miljoenen fleurige wilde tulpen, het flamingoseizoen duurt van april tot september en in september strijken enorme vluchten trekvogels neer, die hier uitrusten tijdens de trek vanuit Zuid-Azië, Europa en Afrika naar hun Siberische broedplaatsen. In de winter, als steppe en meren bevroren zijn, geven de Kazachen zich over aan hun favoriete wintervertier: wakvissen.

Vanwege de uitgestrektheid van het natuurpark, de grote afstanden tussen de meren en het gebrek aan toeristische infrastructuur is Korgalzhyn geen bestemming om op eigen houtje te verkennen. Regel van tevoren een gids die Engels spreekt en de weg weet, en huur ook een ranger van het nationale park in, die kan vertellen over de bijzondere natuur – zij het waarschijnlijk alleen in het Russisch, maar dan kan de gids als tolk fungeren.

Erg afwisselend is het landschap tijdens de urenlange rit naar Korgalzhyn overigens niet. Her en der ligt een gehucht van een paar huisjes en wie geluk heeft ontmoet een shaban, de steppevariant van de cowboy. Maar de verlokking is juist de leegte van het landschap: de eindeloze steppe vormt een scherp contrast met de flonkerende skyline van Astana en maakt eens te meer duidelijk dat dit een bizarre locatie is voor een hoofdstad.

Back to the U.S.S.R.

Terug in Astana gaan we op zoek naar de geschiedenis van de stad, naar gebouwen die wat ouder zijn dan ‘de voederbak’ en ‘de bierblikken’. Verwacht echter geen majestueuze klassieke paleizen of grootse pleinen; de stad is niet ouder dan een oogwenk in de wereldgeschiedenis – maar wel een oogwenk met veel naamswisselingen en een paar zwarte bladzijden.

In 1830 werd aan de rivier de Isjim door Siberische kozakken een fort gesticht: Akmoly, wat niet veel later Akmolinsk werd. De eerste groeistuip kwam toen hier in 1937 een concentratiekamp werd gebouwd voor de vrouwen en kinderen van de mannen die door Jozef Stalin tot ‘volksvijanden’ waren bestempeld en in een goelag belandden.

Stalins opvolger, Nikita Chroesjtsjov, had vanaf 1960 andere plannen met Akmolinsk: als epicentrum van zijn Maagdelijke-Grondencampagne. Voor dit megalomane landbouwproject werd ruim 40 miljoen hectare steppe gecultiveerd tot akkerland. Akmolinsk werd de graanschuur van de Sovjet-Unie en werd om- gedoopt tot Tselinograd: Stad van de Maagdelijke Gronden.

Na de ontmanteling van de Sovjet-Unie kreeg de stad haar oude naam terug: Akmola, zoals de omringende oblast ook nu nog heet. Eind 1997 werd het de hoofdstad van Kazachstan en volgde de laatste naamsverandering. Er woonden toen 300.000 mensen, inmiddels zijn dat er 800.000 en in 2030 zal Astana naar verwachting 1,2 miljoen inwoners tellen.

Wie een indruk wil krijgen van het oude Akmola moet naar de rechteroever van de Isjim. De wijk rond het Museum van de Eerste President van de Republiek Kazachstan (het voormalige presidentiële paleis, nu een museum) en Abay Avenue is een Sovjettijdcapsule met betonnen woonblokken, weidse pleinen met fonteinen en standbeelden en postmodernistische gebouwen, zoals het oude congrescentrum.

Rond lunchtijd gaan we op goed geluk een hotel binnen en stappen we decennia terug in de tijd. Hier staat Stalin nog op zijn voetstuk. Hotel Tourist opende in 1987 als het grootste hotel van de Kazachse Socialistische Sovjetrepubliek, compleet met café-restaurant, biljartzaal, sauna, kapsalon, souvenirwinkel, reisbureau en 161 kamers. De ingrijpendste verandering sindsdien: er is wifi geïnstalleerd. Maar reken er niet op dat het werkt – ook dat past bij de Sovjetnostalgie.