100 jaar Bauhaus: het verhaal achter de stroming

2019 is een jaar vol festiviteiten ter ere van een eeuw Bauhaus. Maar waar stond dat Bauhaus precies voor? Voor veel meer dan alleen een bouwstijl, zo blijkt.

Lente 1919. De Duitsers likken hun wonden na de Eerste Wereldoorlog. Keizer Wilhelm II is net afgezet, het volk eist een democratische republiek. De hervormingszin overheerst. Op dat moment krijgt de 36-jarige upcoming architect Walter Gropius, die in de kijker loopt met zijn moderne ontwerpen, de taak om een nieuwe school te leiden. Het Staatliches Bauhaus in Weimar, een centraal gelegen Duits stadje dat niet alleen idyllisch is, maar ook bijzonder progressief. De Weimarrepubliek had met haar stemrecht voor vrouwen, vrije meningsuiting, vrijheid van godsdienst, werkdag van acht uur en recht op een werkloosheidsuitkering een van de modernste grondwetten uit de roaring twenties.

De nieuwe school moet de versnipperde kunstopleidingen verzamelen onder één dak, een opdracht waar Gropius graag zijn schouders onder zet. “Nieuwe tijden vragen een nieuwe benadering”, liet hij al in 1913 optekenen. Met zijn school kan hij eindelijk de daad bij het woord voegen. Gropius rekruteert docenten – onder wie Oskar Schlemmer, Johannes Itten, Wassily Kandinsky en Paul Klee – en roept kunstenaars en ambachtslieden aller landen op om samen het ‘bouwen van de toekomst’ te creëren. Een bouwkunst waarin architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst, textiel, keramiek, meubilair en noem maar op, één geheel zouden vormen. Functioneel, modern en ontdaan van alle tierlantijntjes.

Een bende weirdo’s

Ook op sociaal vlak zijn Gropius en zijn docenten radicale vernieuwers. De studentenpopulatie is internationaal en divers – ongeveer de helft van de studenten is vrouw – wat in die tijd ongezien was. Er wordt geëxperimenteerd met (afval)materialen, met vormen, met kleuren. Van een vast leerplan is geen sprake. Tijdens de harmonisatieworkshops van Johannes Itten worden eerstejaars verplicht te mediteren, te zingen en te dansen om de ruimte waarin ze zich bevinden beter te begrijpen. De studenten worden aangemaand gezond, zelfs vegetarisch, te eten en te sporten. Het Bauhaus is met andere woorden geen gewone school. Voor de meeste buitenstaanders lijkt het meer een vreemde commune, een bende weirdo’s.

De eerste Bauhaus-expo (1923) lokt dan ook heel wat nieuwsgierigen. Journalisten en bezoekers uit heel Europa komen Haus Am Horn bezoeken: het eerste huis dat volledig is ontworpen en aangekleed met nieuwe objecten van de Bauhaus-studenten, waaronder Marcel Breuers eerste stoelen. De reacties zijn echter niet unaniem positief. De excentrieke docenten, hun avant-gardistische ideeën en linkse neigingen wekken argwaan in de rechts-conservatieve kringen die zich in Weimar manifesteren. Met een derde van de studenten van buitenlandse origine wordt de school als te internationaal beschouwd. De schoolsubsidies worden ingetrokken en wanneer de nazi’s ook deel uitmaken van het parlement in 1924, beseffen Gropius en co dat het tijd wordt om te verhuizen.

Te communistisch

In Dessau, een florerende industriestad 150 kilometer ten noorden van Weimar, vindt het Bauhaus onderdak in een radicaal modern hoofdkwartier, waar alles – van werkplaatsen tot studentenhuisvesting en kantine – wordt ondergebracht. Een ontwerp van Walter Gropius zelf. De focus wordt er gelegd op integratie van design, technologie en industrie. De school wordt de bakermat van het industrieel modernisme. Gropius’ principe ‘ forms follow function’ – een gebouw of object moet vooral functioneel zijn – wordt door de nieuwe directeur Hannes Meyer ook afgestemd op de noden van het volk. Tot zijn visie als te communistisch wordt ervaren.

In een politiek steeds duisterder wordend klimaat neemt architect Mies van der Rohe de fakkel over in 1930, maar ook hij wordt verdreven wanneer de nazi’s de controle over Dessau nemen. Tien maanden nadat hij zich met zijn laatste studenten heeft gevestigd in een verlaten fabriek in Berlijn, grijpt Hitler de macht en sluit de Gestapo de school voorgoed. Gelukkig leidt dat niet tot het einde van de Bauhaus-ideologie, wel tot een globale verspreiding ervan. Gropius en Breuer worden ingehuurd door de Harvard Graduate School of Design nabij Boston; Mies van der Rohe vestigt zich in Chicago, waar Moholy-Nagy het huidige Chicago Institute of Design opricht; student Arieh Sharon bepaalt als stadsplanner het uitzicht van Tel Aviv. Anderen verhuizen naar Moskou of Argentinië. Zo drukt het Bauhaus zijn stempel op design en samenleving ver buiten de Duitse landsgrenzen. Niet mis voor een school die maar veertien jaar bestaan heeft.

Nog dit: in 1933 was er geen plaats voor een verbindende, internationale visie, noch voor sociale progressiviteit. De essentie van het Bauhaus werd als on-Duits ervaren, een bedreiging voor de culturele traditie. In onze huidige populistische, nationalistische en conservatieve tijden voelt de Bauhaus-geschiedenis aan als déjà vu. Velen zien de eeuwviering als een wake-upcall in feestoutfit.