‘Wat jouw kopje koffie met vrouwenrechten te maken heeft’

Barista en trainer Sarah Schulpé bezocht een koffiecoöperatie in Peru en ontdekte daar hoe belangrijk het is om het harde werk van vrouwen in de koffiesector te erkennen en ondersteunen. ‘Vrouwen staan in voor meer dan de helft van de effectieve productie van koffie, maar ze krijgen niet de financiële verloning en professionele kansen die daar tegenover zouden moeten staan.’

Elk jaar vieren we op 8 maart Internationale Vrouwendag. Ook binnen de specialty coffee industrie willen we zowel het belang van vrouwen als de impact die vrouwen hebben in de sector centraal stellen. We overlopen alle schakels in de keten van bean to cup, van plukkers op de plantages tot de branders en barista’s. Vrouwen lijken in al deze schakels aanwezig, maar niet echt vertegenwoordigd, van belang maar toch ondergewaardeerd. Hoe komt dit, wat is de impact hiervan op vrouwen zelf en de specialty industrie? En wat kan jij zelf als consument doen om gendergelijkheid te promoten?

Op de plantage

We beginnen bij origin, op de plantages in de landen waar koffie gegroeid, geoogst en verwerkt wordt. Het klassieke beeld van de koffieboer op zijn farm is eentje van de boer omgeven door zijn familie, een man die al jarenlang in de sector actief is. De koffiesector is een traditionele sector, eentje van generatie op generatie waar vader de fakkel doorgeeft naar de volgende mannelijke hand. Het gezicht van de plantage en het uiteindelijke lot koffie is vaak dat van de mannelijke eigenaar en het zijn de mannen die doorgaans een leidinggevende rol opnemen. Ze onderhouden bijvoorbeeld de contacten met de coöperatieven en aankopers en nemen beslissingen over de ontwikkeling van de plantage.

Nochtans wijzen studies uit dat het manuele werk – het plukken en het onderhouden van de plantages – overwegend door vrouwen gebeurt. Zelfs het verwerken van de koffie – een cruciale stap in heel het proces met enorm veel impact op de uiteindelijke smaak in de tas – gebeurt vaker door vrouwen dan door de mannelijke eigenaars van de plantage. 

Hoe komt het dan dat vrouwen niet mee aan tafel zitten bij de beslissingnemers en enkel een uitvoerende rol hebben? Dit is natuurlijk een complexe vraag met niet één enkel antwoord of één enkele oorzaak. Maar alle redenen lijken met elkaar verbonden of elkaar te “voeden”, waardoor het voor vrouwen haast onmogelijk lijkt om door te stoten naar een leidinggevende rol.

Genderkloof

Ten eerste staan we stil bij de originelanden, de landen waar koffie groeit en verbouwd wordt. Koffie groeit rond de evenaar, concreet in Centraal-Amerika en delen van Zuid-Amerika, in delen van Afrika en Zuid-Oost Azië. In deze gebieden vinden we veel landen terug die we ontwikkelingslanden noemen, landen die nog geen hoge graad van industrialisatie hebben bereikt in vergelijking met meer verwesterde landen. In deze landen is de genderkloof nog meer opvallend aanwezig. 

De genderkloof is de ongelijke positie van individuen gebaseerd op hun gender. Concreet worden er bepaalde rollen en kansen toegekend in het voordeel van mannen ten opzichte van vrouwen, die ongunstiger behandeld worden omwille van hun vrouw-zijn. (Gender is uiteraard een breder en complexer begrip dan enkel “man of vrouw”. Als we hier schrijven over mannen en vrouwen, geldt dat ook voor mensen die zich eerder als man of vrouw identificeren). 

Traditionele rollenpatronen

In de landen van origine heersen doorgaans nog erg traditionele rollenpatronen waarbij vrouwen de zorgende rol opnemen en mannen de leidinggevende. Daarbij komt nog eens dat koffieplanten op grotere hoogtes groeien, in meer landelijke gebieden. De rechten van vrouwen lopen hier nog meer achter op de rechten van vrouwen in verstedelijkte landen en gebieden. Traditionele rollenpatronen zijn hier sterk verankerd in de manier van denken en leven. Vrouwen krijgen in deze samenlevingen vaak de zorgende rol toebedeeld. Ze zijn verantwoordelijk voor het opvoeden van de kinderen, het zorgen voor de ouderen, water halen, hout verzamelen, maaltijden bereiden, kleren wassen en het huis proper houden. Als vrouwen deel zijn van een familie of gemeenschap die koffie verbouwt, worden ze ook nog eens verwacht hun steentje bij te dragen op de plantages in de vorm van fysieke arbeid, zoals het plukken en verwerken van de koffie.

Zo dragen vrouwen een “double burden”, de fysieke en emotionele arbeid om de samenleving te doen blijven draaien. Dit leidt ertoe dat mannen meer tijd hebben om hun tijd anders te besteden omdat zij amper tot niet bijdragen in het huishoudelijke leven.

Deze rollenpatronen zitten muurvast. Er heerst vaak een soort status quo waarbij vrouwen niet worden aangemoedigd om leidinggevende rollen op te nemen, en vaak zelfs geen platform of kans krijgen om hun meningen te uiten. 

Loonkloof

Op de plantages zelf verrichten vrouwen dus het gros van de fysieke inspanning van het oogsten en verwerken van de koffie. Helaas verdienen vrouwen in deze landen minder dan mannelijke collega’s die exact hetzelfde werk verrichten. Studies in Afrikaanse koffielanden bij zeven coöperatieven hebben uitgewezen dat er een wage gap bestaat van 39%: vrouwen verdienen dus tot 39% minder voor dezelfde job. Dit zorgt voor een enorme financiële achterstand bij de vrouwen, en dat is niet zonder gevolgen. 

Meerdere studies uitgevoerd door onder meer de Food and Agricultural Organization besloten dat vrouwen nagenoeg al hun inkomen van landbouwwerk uitgeven aan kostenposten in het huishouden zoals voeding, geld voor school voor de kinderen, kleren en gezondheidszorg. Mannen daarentegen besteden minstens een kwart van hun inkomen aan consumables of verbruiksartikelen, dingen die geen blijvende impact hebben op het huishouden. Het weinige geld dat vrouwen binnen krijgen, besteden ze dus niet aan zichzelf, maar aan het verbeteren van de gemeenschap. Een grotere som geld zou bijgevolg een enorme positieve impact kunnen hebben, namelijk hun gezin en gemeenschap uit de armoede halen. Maar de huidige verloning is te laag om echte verandering te bewerkstelligen.

Grondbezit

Een laag loon weerhoudt vrouwen er ook van om eigen grond aan te kopen om zo zelf ownership te hebben over een plantage. In sommige regio’s in Afrika zijn vrouwen zelfs nog bij wet verboden om grond te bezitten. Zelfs onder moderne wetten in Congo – ook een koffieland – kan een vrouw enkel een stuk land kopen mits toestemming van haar echtgenoot. En zelfs als deze toestemming wordt gegeven, komt het document van eigendom nog steeds op de naam van de echtgenoot te staan. In dit geval worden vrouwen zelfs bij wet verhinderd om door te groeien als eigenaar van een plantage.

En als ze dan toch een stuk grond krijgen, is het al gebleken dat ze minder vruchtbare en kleinere plots toegewezen krijgen, wat betekent dat hun oogst en de kwaliteit ervan in verhouding tot hun mannelijke collega’s op een laag pitje staat. Wat weer tot minder opbrengst leidt. 

Al deze factoren houden vrouwen noodgedwongen in een uitvoerende rol, een rol als plukker waarbij ze weinig toegang krijgen tot informatie over hoe je nu net met het product aan de slag kan en de kwaliteit kan verbeteren van de koffie. Deze informatie blijft vaak in handen van de eigenaars van de grond of leden van de koffiecoöperatieven. Om lid te kunnen worden heb je vaak eigen grond en een eigen plantage nodig en er wordt ook een financiële bijdrage verwacht. En laat dit nu net de dingen zijn die vrouwen dus niet hebben. Zo hebben ze geen toegang tot de nodige training, ervaring of leidinggevende functies. En het ontbreekt hen ook vaak aan zelfzekerheid en doorzettingsvermogen om door te stoten naar een leidinggevende rol, want ze worden op letterlijk alle vlakken tegengehouden.

Vicieuze cirkel

De conclusie is duidelijk: vrouwen staan in voor meer dan de helft van de effectieve productie van koffie (als het al niet meer is), maar ze krijgen niet de financiële verloning en professionele kansen die daar tegenover zouden moeten staan. 

Het ITC-onderzoek in 15 landen omschreef het zo: des te meer koffie verandert van een raw product naar een value-added product (klaar voor sales en marketing), des te meer de touwtjes in mannelijke handen zijn. Concreet zijn vrouwen 70% van de werkkracht in het veld, maar slechts 10% van de mensen in trading en export. Mannen zijn dus oververtegenwoordigd in de uiteindelijke sales, waar ze extra geld kunnen verdienen. Dit vergroot enkel de reeds bestaande kloof. In verhouding tot het werk dat ze verrichten, krijgen mannen dus in elk aspect een grotere voorsprong dan vrouwen. Gebrek aan (voldoende) middelen, gebrek aan toegang tot grondeigendom, gebrek aan kansen, vastgeroeste rollenpatronen en stereotiepe gendervooroordelen zorgen er voor dat vrouwen in een vicieuze cirkel blijven zitten.

Amper vrouwen te vinden in de branderij

We schuiven een stap op in de keten en kijken binnen bij de branderijen. De koffiebranderijen bevinden zich niet in de originelanden, maar in de aankooplanden waar de koffie uiteindelijk ook geconsumeerd wordt. In tegenstelling tot de origines zijn dit wel westerse landen. Ook al drinken mensen over heel de wereld koffie, koffieconsumptie is op grote schaal eerder een “westers” fenomeen, met Europa, de Verenigde Staten en Australië als koplopers. In deze regio’s leeft er ook veel meer een “koffiebarcultuur” en komen er steeds koffiebars en ook koffiebranderijen bij.

Branden is de laatste stap die koffie ondergaat vooraleer het bij de klant en in de tas terechtkomt, en dus ook een cruciale stap. Koffie branden is een niche op de arbeidsmarkt, en ook een erg technisch vak. Een brander moet complexe grafieken kunnen lezen en beïnvloeden, en vat hebben op alle chemische reacties die zich soms tot op de seconde afspelen tijdens het brandproces. 

STEM

Isabelle is bij Cross Roast head roaster, en is als vrouw in de absolute minderheid in haar functie. Er is amper onderzoek te vinden over de genderkloof in branderijen, maar op basis van online te vinden informatie en eigen ervaring is het duidelijk dat de kloof maar al te groot is in dit deel van de keten.

Wat is een mogelijke verklaring van de gap bij de branderijen? Vermoedelijk is al een deel te wijten aan de technische aard van de job. Tot voor kort werden meisjes van kinds af aan minder aangemoedigd om STEM-vakken (wetenschap, technologie, techniek en wiskunde vakken) te volgen. Dat leidt ertoe dat vrouwen sterk ondervertegenwoordigd zijn in STEM-jobs omwille van onder meer gendervooroordelen, gebrek aan inclusieve culturen en vrouwelijke rolmodellen in deze sectoren. Er heerst nog steeds een perceptie dat mannen beter geschikt zijn voor een rol in de STEM-industrie. Ondertussen zijn vrouwen aan een serieuze inhaalbeweging bezig, maar dit is hoogstwaarschijnlijk ook de reden dat je amper vrouwelijke branders gaat tegenkomen. En dat merkt ook Isabelle op. 

Ook al zijn er ondertussen meer dan 50 specialtybranderijen in België, Isabelle weet zelf van slechts twee andere vrouwelijke branders. Haar job als brander heeft haar zelf door de jaren heen ook meer technisch inzicht bijgebracht. “Vijf jaar geleden had ik dat misschien niet gedaan, maar als ik vandaag merk dat er iets kleins aan de brander scheelt, vijs ik de brander open en kijk ik of ik het probleem zelf kan oplossen. En dat is vaak ook zo!”

De Perfect Daily Grind – een van de grootste en meest gekende koffiewebsites – laat zelf weten dat hun artikels over koffiebranden de grootste “gender divide” kent in lezers. Het lezerspubliek is grotendeels mannelijk terwijl de artikels zelf vooral door vrouwen worden geschreven. En ook op het grote podium van de World Coffee Roasting Championship is de genderkloof vertegenwoordigd. Na acht edities heeft nog geen enkele vrouw de eerste plaats weggekaapt, en zelfs de top 5 bestaat vaak uit enkel mannen. 

In de koffiebar

De tendens van de branderijen zet zich voort in de laatste schakel in de keten, namelijk in de koffiebar. Er zijn enorm veel getalenteerde vrouwelijke barista’s – het Caffe Mundi team bestaat zelfs enkel uit vrouwelijke topbarista’s – maar ook hier zien we een oververtegenwoordiging van mannen als het aankomt op referentiekaders en wedstrijden. Het typische beeld van een barista is mannelijk en de meest populaire, toonaangevende barista’s en koffie “goeroes” zijn vooral mannen (denk bijvoorbeeld maar aan James Hoffman en Scott Rao). En het World Barista Championship dat jaarlijks op zoek gaat naar de beste barista ter wereld heeft sinds 2000 nog maar twee vrouwelijke winnaars gehad, en dit pas in 2018 en 2019. Wat dichter bij huis zien we deze tendens ook in lokale wedstrijden. Ondanks talloze vrouwelijke barista’s in België zijn de finalisten en winnaars van de latte art wedstrijden in 2022 bijna uitsluitend mannen.

Is het dan echt zo dat vrouwen minder gekwalificeerd zijn dan mannen? Of kan het te maken hebben met het feit dat vrouwen zich bewegen in een mannelijk gedomineerde industrie, alsook jury bij wedstrijden? Krijgen vrouwen minder kansen om hogerop te klimmen tot head barista of zijn er minder kansen tot verdere trainingen bij gebrek aan vrouwelijke rolmodellen? Worden de wedstrijden en jobs misschien op een bepaalde manier “gemarket” die vrouwen minder aanspreekt? Of heb je als vrouw al minder zin om aan een wedstrijd mee te doen wanneer je tegenspelers alleen mannen zijn, omdat je als als vrouw misschien al minder cultureel geconditioneerd bent om je competitief op te stellen?

Het vraagstuk is complex en de redenen en antwoorden des te meer. Het is geen kwestie van met de vinger naar één oorzaak te wijzen. Meer waarschijnlijk is dat we te maken hebben met een combinatie van verschillende factoren. Maar het leidt in alle gevallen – op de plantage, in de branderij en in de koffiebar – tot dezelfde conclusie: vrouwen zijn aanwezig maar niet zozeer vertegenwoordigd, van belang maar toch ondergewaardeerd.

Initiatieven en oplossingen

Hoe maken  we dan een einde aan de huidige genderongelijkheid in de koffie–industrie? Ook hier is geen pasklaar, eenvoudig antwoord op. In de eerste plaats situeert de genderkloof in de koffie-industrie zich in de grotere, globale genderkloof en zijn er maatschappelijke en structurele veranderingen nodig om de kloof te dichten. Zonder beleidsveranderingen in landen van origine bijvoorbeeld gaat de gewenste impact uitblijven, maar op kleinere schaal zijn er wel degelijk bestaande initiatieven die wedijveren voor vrouwenrechten.

Zo werkt Cross Roast al enkele jaren samen met de Jumarp, een specialty coffee coöperatief in Peru dat zich inzet voor gelijke kansen voor vrouwen en het verbeteren van de quality of life van vrouwen en gezinnen op de koffieplantages. Bij de coöperatie zijn overwegend vrouwelijke plantage-eigenaars aangesloten, en naast ondersteuning voor hun business en input over het product zelf organiseert de coöp ook workshops over assertiviteit, gezinsplanning, vrouwelijke hygiëne etc. Deze workshops zijn niet enkel voor de vrouwen, ook hun echtgenoten worden verwacht aanwezig te zijn. Dit zorgt ervoor dat de boodschap ook bij de mannen geraakt en dat ook hun manier van denken over genderrollen mee verandert.

In september 2022 bezocht ik samen met Isabelle Van Echelpoel deze coöperatieve en plantages in Peru en konden we aan de vrouwen zelf vragen hoe Jumarp hun leven heeft beïnvloed. De antwoorden waren helder en ontroerend: dankzij Jumarp hebben de vrouwen meer vertrouwen in hun rol als business owner en koffieboer, voelen ze zich ook meer gerespecteerd door de mannen in hun gemeenschap en staan ze er op gelijke voet. 

Voordelen van gendergelijkheid

Initiatieven als deze bewijzen de veelvuldige impact van gendergelijkheid: de financiële, sociale en maatschappelijke rol van vrouwen neemt een stap vooruit, wat niet enkel de gemeenschap ten goede komt, maar ook de koffiebusiness en kwaliteit van de koffie. Cross Roast is daarom van plan om de samenwerking met Jumarp verder uit te bouwen: lange termijn direct trade partnerships met een sociale impact liggen ons nauw aan het hart.

Het opzetten van trainingen voor en door vrouwen in de sector kan in branderijen en koffiebars het glazen plafond doorbreken, waardoor misschien de komende jaren meer vrouwelijke finalisten op podiums zullen verschijnen.

Als klant kan je ten slotte ook je steentje bijdragen. Je kan je koffie kopen bij een specialtybranderij met vrouwelijke head roasters of andere vrouwelijke spilfiguren in de organisatie. Ga op zoek naar koffie met een verhaal en een impact in de industrie en gemeenschap, zoals onze El Palto koffie uit Peru. Kijk bij je volgende bezoek aan een koffiebar eens wie jouw koffie maakt en stel je vragen bij de rollenverdeling. Bewustwording en kritisch denken zijn de basis van verandering en het promoten van gendergelijkheid, of het nu binnen de koffie-industrie is of op grotere schaal. Onderneem actie waar je kan en bouw samen met ons mee aan gendergelijkheid en een duurzamere toekomst in de specialtyindustrie!

crossroast.be