Van Mammoet tot Big Mac: over de industrialisatie van de landbouw

In het vlot leesbare boek Van Mammoet tot Big Mac vertelt auteur Staf Henderickx ons over het voedsel op ons bord. Een belangrijk verhaal want (de manier waarop we) eten is de motor van onze eigen geschiedenis. Weekend.be brengt u deze voorpublicatie.

In het vlot leesbare boek Van Mammoet tot Big Mac vertelt auteur Staf Henderickx ons over het voedsel op ons bord. Een belangrijk verhaal want (de manier waarop we) eten is de motor van onze eigen geschiedenis. Weekend.be brengt u deze voorpublicatie.

De industrialisatie van de landbouw steunde op vier poten: machines, brandstof, transport en meststoffen. Toen na de Eerste Wereldoorlog de Verenigde Staten paard en os vervingen door krachtigere en efficiëntere tractoren, schakelde stap voor stap de hele wereld over op tractoren. In 1980 beschikte de Sovjet-Unie zelfs over meer tractoren dan de Verenigde Staten.

Na de Tweede Wereldoorlog kende de mechanisatie van de landbouwgeen grenzen meer: melkmachines, plukmachines, maaidorsmachines, ga zo maar door. Ook brandstof en vervoer werden kostenbepalende factoren.

Een nieuwe ontdekking werd de vijfde steunpilaar van de industriële landbouw. In 1930 ontdekte de Zwitserse chemicus Paul Müller het eerste insecticide dat op grote schaal zal gebruikt worden: DDT. Het bleek een wondermiddel tegen de larven van de coloradokever die hele aardappelvelden kaalvraten. DDT doodde ook luizen, vlooien en muggen die in de tropen malaria, tyfus en knobbelkoorts veroorzaken. Tussen 1950 en 1970 werd jaarlijks 40.000 ton DDT verspreid. De totale productie van DDT wordt geschat op 1,8 miljoen ton.

In 1962 publiceerde journaliste Rachel Carson na vier jaar onderzoek haar boek Silent spring, waarin ze de catastrofale gevolgen van DDT voor mens en milieu aantoonde. DDT had ravages aangericht en het gif werd teruggevonden in het vetweefsel van elk levend wezen op aarde, van veldmuisjes tot ijsberen.

Omwille van zijn toxische en kankerverwekkende eigenschappen werd DDT in 1970 in Europa eindelijk verboden. Maar DDT was het eerste middel in de rij van een hele rits insecticiden en pesticiden die wereldwijd worden verspreid. Denk aan Missile, Impact, Commando, Javelin en Roundup.

De boeren krijgen de raad in de herfst met een breedspectrum onkruidverdelger te sproeien. Die vernietigt grassen, vogelkruid, viooltjes, netels en ander ‘onkruid’. Enkele weken later wordt aanbevolen te sproeien met Avadex dat de groei van wilde haver verhindert. Ten slotte wordt geadviseerd om kort na elkaar methiocarbpellets te verstrooien om de slakken te doden en te sproeien met een insecticide – bijvoorbeeld Ripcord – tegen bladluizen. Maar Ripcord doodt ook andere insecten zoals spinnen én vissen als het in beekjes of rivieren terechtkomt.

In de lente volgen nog meer besproeiingen met schimmel- en onkruidverdelgers, groeiregulators en insecticiden.In 1990 telde de Wereldgezondheidsorganisatie twintigduizend doden, meestal boeren, door het gebruik van pesticiden.

Vrijhandel voor de agrobusiness

De wurggreep van de verwerkingsindustrie, de distributie- en de grootwarenhuisketens neemt verder toe zodat bijna alleen industriële landbouwbedrijven aan hun eisen qua kwantiteit, kwaliteit en prijs kunnen voldoen.

Grote multinationals zoals Cargill en Tyson Foods domineren de voedselreservesen verkoop van gewassen en vlees. Meer en meer boeren worden gedwongen te werken als landarbeiders of pachters van grootgrondbezitters. Wat vrijhandel betekent in een wereld gedomineerd door multinationalsondervonden onder meer de Mexicaanse boeren. Het in 1990 afgesloten vrijhandelsakkoord North American Free Trade Agreement (NAFTA) opende de grenzen voor gesubsidieerde Amerikaanse landbouwproductenen ruïneerde in een klap miljoenen Mexicaanse boeren. De vrijgekomen landbouwgronden werden door Amerikaanse bedrijven ingepikt. De landbouwcrisissengaven aanleiding tot boerenprotest en opstanden, maar ooktot individuele wanhoopsdaden en zelfdodingen. In India pleegden in 1991meer dan 200.000 boeren zelfmoord. Sinds 1980 is ook het aantal zelfmoorden bij Britse en Amerikaanse boeren fors gestegen.

Gekke koeien

Met een minimum aan investeringskosten en maximale winst worden tonnen eieren, zuivelproducten en vlees ‘geproduceerd’ in fabrieksboerde rijen. Die industriële vleesproductie bedreigt niet alleen onze gezondheid, maar ook het milieu. De veehouderij is verantwoordelijk voor 18 procentvan de broeikasgassen. De gigantische stallen veroorzaken tot de helft vande agrarische watervervuiling. Bovendien sneuvelen heel wat natuurgebiedendoor de uitbreiding van de veestapel en wordt heel wat akkerlandverbouwd voor soja, maïs en granen die dienst doen als veevoeder.

Samen soupeert het slachtvee een derde van de wereldproductie van granen op, 90 procent van de sojaproductie en 30 procent van de globale visvangst …voldoende om het hongerprobleem in de wereld op te lossen.

Koeien en varkens worden vetgemest in hokken waarin ze ternauwernood nog kunnen rechtstaan. De beesten worden geslacht en verwerkt aan de lopende band door slecht betaalde arbeiders.In de Central Valley van Californië bestaat er een concentratie van1620 fabrieksboerderijen met 1,25 miljoen melkkoeien. Ze geven jaarlijks melk met een opbrengst van 6 miljard dollar, maar tegelijk produceren ze evenveel mest als 90 miljoen mensen. Na drie jaar zijn ze uitgemolken en klaar voor het slachthuis. De Central Valley is tegelijk de boomgaardvan Amerika. Vliegtuigen sproeien tonnen chemicaliën over het fruit en de groenten. De lucht ziet er grijs-zwart door de luchtvervuiling en de zwermen vliegen.

Longarts Kevin Hamilton van de Clinica Sierra Vistain Fresno bevestigt de studies waarin wordt aangetoond dat mensen diedicht bij de mega fabrieksboerderijen leven gemiddeld tien jaar vroegersterven: ‘We spreken hier ook over geboorteafwijkingen, hartziektes enslecht ontwikkelde longen bij kinderen die veel tijd buiten spenderen.We spreken hier over hoge bloeddruk en een verhoogd risicoop een beroerte. We kennen hier de tweede hoogste graad van kinderastma in de hele Verenigde Staten. Vijftien jaar geleden zou ik dit niet met overtuiging hebben bevestigd. Nu zijn de bewijzen overdonderend. Het is angstaanjagend.’

Waartoe een extreme commercialisatie van levend vee kan leiden, werd in de jaren 1980 door de ‘gekkekoeienziekte‘ aangetoond. In Groot-Brittannië kregen koeien meel gevoederd waarin naast hoeven, veders,zaagsel en kranten ook kadavers van zieke schapen en koeien werden verwerkt.

Dat meel bevatte prionen, dierlijke eiwitten. Honderdduizenden koeien werden ziek: ze staarden, zakten door hun poten en stierven. Onderzoek bracht aan het licht dat de dierlijke prionen de oorzaak van de hersenaantasting waren. Miljoenen koeien moesten afgeslacht worden, maar ondertussen hadden vele mensen biefstuk van zieke koeien gegeten. In 1993 stierf onder meer een Brits meisje aan de ziekte van Creutzfeldt-Jakob. Ze was verlekkerd op hamburgers. Door isolatie van de prionenkon het verband met de gekkekoeienziekte worden aangetoond. Maar in de Verenigde Staten is elk onderzoek uitgesloten. In dertien Amerikaanse deelstaten is het zelfs strafbaar om de kwaliteit van het Amerikaanse vleesin twijfel te trekken.

Zo spande de Texaanse vleesindustrie in 1998 een rechtszaak aan tegen tv-presentatrice Oprah Winfrey omdat ze in haar talkshow had toegegeven dat ze geen gehakt vlees at uit vrees voor de gekkekoeienziekte. Omdat er in de media clandestiene filmopnamen van dewantoestanden in de fabrieksboerderijen verschenen, werd het undercoverfotograferen of filmen verboden. Het land van de vrije meningsuiting? Ondertussen bezoekt een kwart van de Amerikaanse bevolking dagelijks een fastfoodrestaurant en eet de gemiddelde Amerikaan drie hamburgers per week. In totaal geven de Amerikanen 110 miljard dollar per jaar uit aan fastfood.

Dioxinekippen

Elk jaar worden 55 miljard vleeskippen gekweekt. Deze goedkope kippen overspoelen de wereldmarkt. Een typische kippenkwekerij is een gesloten gebouw van 15 meter breed en 150 meter lang dat 30.000 kippen huisvestwaardoor elke kip over een oppervlakte beschikt van een blad papier vanA4-formaat. De verlichting brandt er dag en nacht zodat het bioritme vande kippen verstoord raakt en ze meer eten. Na zeven weken zijn de kippenal slachtrijp. Het eindproduct is niet om aan te zien: half kale wezens die amper op hun broze poten kunnen staan, volgepompt met antibiotica. Het lot van de legkippen is nog dieronvriendelijker. Gedurende hunkort leven van gemiddeld 72 weken – normaal leven kippen acht tot tien jaar – worden ze opgesloten in legbatterijen die bestaan uit enge, metalen kooien. Die zijn in Europa sinds 1999 wel verboden, maar wereldwijd blijft 60 procent van de leghennen gevangen in legbatterijen. Het verse eitje van een legbatterij op de ontbijttafel is een pervers eitje.

België werd in 1999 geconfronteerd met een schandaal dat onrechtstreeks het gevolg is van die massaproductie van vlees. Aan kippen en varkenswas veevoeder gevoederd dat met pcb’s en dioxine van transformatoroliewas gecontamineerd. Dioxine en pcb’s zijn zelfs in minuscule concentratiekankerverwekkend. Massa’s besmet kippen- en varkensvlees, zuivelproductenen eieren moesten uit de rekken verwijderd worden. 7 miljoenkippen en 60.000 varkens moesten geslacht worden en de productie in2000 landbouwbedrijven werd voor maanden geblokkeerd. Als gevolg van het schandaal moesten landbouwminister Pinxten en minister van Volksgezondheid Colla ontslag nemen uit de regering-Dehaene. De crisis leidde tot de oprichting van het Federaal Voedselagentschap.

In zoverre kunstenaars de klokkenluiders van de maatschappij zijn, is het project van Koen Vanmechelen (het Cosmopolitan Chicken Project) een prachtig initiatief. In 1998 startte de kunstenaar met de kruising van kippenrassen omzo de universele superbastaard te kweken, een metafoor voor de mondiale, genetische smeltkroes.

Hormoonvarkens

Het hormoongebruik in de veeteelt om dieren vlugger vet te mesten barstte als een etterbuil open in 1981 toen het kankerverwekkend synthetisch hormoondi-ethylstilbestrol (DES) in babyvoeding werd aangetroffen. Meteenkwam er in de Europese Unie een algemeen verbod op groeistimulerendehormonen. Omdat in de Verenigde Staten deze middelen toegelaten blevenvaardigde de EU een importverbod uit op Amerikaans vlees.Omdat hij de strijd aanbond tegen het gebruik van hormonen in de vetmesterij werd tweeëntwintig jaar geleden veearts Karel Van Noppen vermoorddoor de hormonenmaffi a. De moord gaf aanleiding tot het oprichten van een gespecialiseerd controleorganisme bij de federale politie, de hormonencel. Ondanks de heropfl akkering van het hormonengebruik in de kwekerijen en het verschijnen van nieuwe en moeilijk detecteerbare producten op de markt, doen geruchten de ronde dat de regering die celwil opdoeken. Nochtans werden in 2009 nog 223 processen-verbaal opgesteld wegens hormonenzwendel. Sommige hormonen zoals het groeihormoonzijn verboden in de veehouderij, maar moeilijk te detecteren.

Gelukkig zijn er sinds 2014 betrouwbaardere testen ontwikkeld om het groeihormoon op te sporen. De verbeterde controles hadden direct resultaat.Zo moest het bedrijf Danish Crown in Zweden 11,5 ton varkensvlees terughalen bij de supermarktketens Ica en Axfood omdat het verontreinigd bleek met het synthetische DES-groeihormoon.

De augiasstallen

Grote fabrieksboerderijen brengen grote mesthopen voort. De concentratievan deze bedrijven verontreinigt lucht, water en land en leidt tot regelrechte milieucatastrofes. Dergelijke ‘fabrieken’ zijn een bron van ammoniak, broeikasgassen, fi jn stof, nitraat en fosfaat. In dichtbevolkte strekenzoals in Nederland en Vlaanderen leidde dit tot omvangrijke problemen van grondwatervervuiling door nitraten en stankhinder. In de jaren 1990 drongen maatregelen zich op. In 1991 werd het eerste mestdecreet van kracht, een decreet dat in 2007 werd aangepast. Elk landbouwbedrijf dat meer dan 300 kilogram fosfaat produceert of/en een landbouwgrond van 2 hectare of meer bebouwt, moet zijn gegevens aangeven bij de Mestbank. Door strengere bemestingsnormen, door mestverwerking voor biogas en door aangepast veevoeder probeert het mestbeleid de druk op het milieu tedoen afnemen. In Vlaanderen wordt jaarlijks 32 miljoen ton dierlijke mest geproduceerd waarvan de helft door runderen, 40 procent door varkensen 8 procent door pluimvee. In 2014 produceerde de Nederlandse veestapel 74,1 miljoen ton mest, waarvan 79 procent van rundvee, 16 procentvan varkens en 2 procent van pluimvee. Een landbouwbedrijf met honderd melkkoeien produceert evenveel mestafval als een dorp van 5000 inwoners. Sinds 2008 schommelt in Vlaanderen het aantal runderen rond 1,3 miljoen,het aantal varkens rond 6 miljoen en het aantal stuks pluimvee rond 30 miljoen.

Het aantal paarden in handen van maneges en particulieren neemt jaarlijks toe, in 2009 telde Vlaanderen al 107.000 paarden. Dierlijke mest vormde eeuwenlang een natuurlijke meststof om de voedselproductie te verhogen. Door de ontkoppeling van dier en weide verwerd dierlijke mest tot een milieuprobleem. Vroeger waren er vele gemengde boerderijen met relatief weinig dieren op de weilanden. Vandaag zijn dat gigantische fabrieksboerderijen met gekooide dieren, de moderne augiasstallen. Maar deze stallen worden zoals in de Griekse mythologie niet gereinigd door rivieren, maar vervuilen rivieren. In Europa vallen de fabrieksboerderijen onder de wetgeving van ‘industriële installaties’, ze zijn gebonden aan ‘het vervuilingspreventie- en controleregime’. In theorie moet elk bedrijf overvoldoende landoppervlakte per dier beschikken om de mest kwijt te raken.Dat de praktijk anders is, wordt snel duidelijk in Bretagne. Ik herinner me de pittoreske vissersdorpjes waar we smulden van les fruits de mer en de levendige boerendorpjes te midden van wiegende korenvelden en weidenmet grazende koeien. Vandaag is Bretagne met 14 miljoen varkens per jaar de topproducent van varkensvlees. In het landschap verrezen metalen constructies met varkens samengepakt op metalen roosters zodat de mest in megacontainers kan worden opgevangen.

Moderne machinerie, biotechnologie, productieoptimalisatie, goedkope werkkrachten … alle kenmerken van de moderne industrie worden toegepast op ‘broeder varken’ zoals Franciscus van Assisi het slimme zoogdier noemde. Charles Trenetbezong de zee en de prachtige Bretoense stranden in het liedje ‘La mer’. Vandaag zijn in de baaien van Saint-Maurice en Saint-Brieuc alle vissen, mosselen en oesters uitgeroeid door de massa’s fosfaat en nitriet die viade rivieren in de Atlantische Oceaan belanden. Het Bretoense landschap wordt nu beheerst door eentonige maïsvelden die dienen als veevoedervoor de varkens en als stortplaats voor de varkensmest. Vissers, boeren,hotel- en restauranthouders, kleine winkeliers verloren hun hebben en houden. Otters, rivierratten en wilde varkens worden dood aangetroffe nop de algenstranden. In 2009 viel het eerste menselijke slachtoffer, Thierry Morfoisse, een arbeider belast met de opruiming van de giftige algenhopen. Maar de algenmiserie is slechts het topje van de ijsberg, vertelt

dokter Claude Lesne van de universiteit van Rennes: ‘De varkensmestbevat sporen van pesticiden, antibiotica en cadmium.’ In 2015 werd de verkoop van Bretoense mosselen verboden omwille van de besmetting meteen gevaarlijke colibacterie. De kostprijs van deze vleesindustrie ligt voormens en milieu onaanvaardbaar hoog. Varkensvlees is verworden tot ‘spekvoor de bek van de gek’.

Bijensterfte

In 2006 verdwenen in Amerika voor het eerst hele kolonies bijen. De ziekteplaagkreeg daar de naam ‘colony collapse disorder’. Het fenomeen zorgde bij de boeren voor ongerustheid omdat de landbouwproductie voor eengroot deel afhangt van de bestuiving door bijen. Later werden ook de Europese landen met dit probleem geconfronteerd. Wie was de mysterieuze bijenvanger van Hamelen? Waarschijnlijk liggen meerdere oorzakenaan de basis van de plotse bijensterfte.

De varroamijt wordt als boosdoener getipt. Maar zeker is dat pesticiden en neonicotinoïden een grote rol spelen. Ze zijn neurotoxisch en tasten de hersenen en wellicht de oriëntatiezinvan de bijen aan. Omdat ook hun immuunsysteem verzwakt is, worden de bijen gevoeliger voor virale en schimmelinfecties. Door de monoculturen verdwijnen ook veel bloemrijke velden zodat de bijen moeilijker aan nectar raken. Voor chemiereuzen als Syngenta en Bayer staat er natuurlijk veel ophet spel. Stel dat Europa en andere landen het gif verbieden. Voor Syngentazal een eventueel verbod een verlies van 1 miljard euro meebrengen. De chemiebedrijven en sommige media vermijden trouwens het gebruik vanhet woord ‘gif’ en spreken van ‘gewasbeschermingsmiddelen’. Ze lanceerden de laatste jaren allerlei charmeoffensieven met reddingsplannen voor de bijenpopulatie en houden een sterk pleidooi voor bloemrijke akkerranden.

In 2013 verbood de Europese Unie het gebruik van neonicotinoïden ‘op gewassen die attractief zijn voor bijen’. Groot-Brittannië stemde tegen.Als kind groeide ik in de jaren 1950 op te midden van de boerderij van mijngrootouders. Ik herinner me de bijenkorven achter in de tuin. Niet alleen vele boeren, maar allerlei mensen waren toen fervente imkers.

Ik herinner me de weiden met de prachtige bloemen, weiden vol vlinders, sprinkhanen en kikkers. Het landschap was een lappendeken van akkers en grasland omzoomd door eikenbomen, hagen en heggen vol kwetterende mussen,gezigzagd door beekjes met salamanders, stekelbaarsjes en snoeken. In de zomer klonk het gezoem van de bijen als een onafscheidelijk concert ter erevan de zon. Ik staarde verwonderd naar de bijenzwermen die als een levende ballon in de bomen hingen of werd opgeschrikt door een ondergronds wespennest.

Toen ik midden de jaren 1990 terugkeerde was die prachtige biotoop herschapen in een maïsvlakte.

Tabula rasa

Hoeveel weelde en gezondheidmoeten kinderen vandaag missen? Dokter Parthiba Basu, een ecologistvan de universiteit van Calcutta, heeft dankzij veldonderzoek de directe link tussen afnemende bijenpopulaties en dalende oogstopbrengsten aangetoond. Hij vond ook een verband tussen de toenemende ontbossing en de dalende bijenpopulaties.

Europa voelde de bui hangen en richtte de European Agroforestry Federation (EURAF) op, een federatie die het planten van bomen rond boerderijen en randbebossing van akkers en weiden promoot. Vlaanderen ontving daarvoor een jaarlijkse subsidie van 240 miljoen euro.

In laatste instantie aanvaardde de Europese Commissie (tegen alle wetenschappelijke adviezen in) ook ‘groenbedekkers’ zoals velden van koolzaad als ecologische maatregel. 85 procent van het ecologische aandachtsgebied werd door groenbedekkers ingevuld.

Freeck Verdonckt van Natuurpunt bekritiseert de verantwoordelijke minister van Landbouw Joke Schauvliege: ‘De door haar bejubelde vergroening is niet meer dan een boekhoudkundige operatie. […] Je kunt het de landbouwers niet kwalijk nemen dat ze kiezen voor de weg van de minste weerstand. Maar opdeze manier zullen we de terugval van biodiversiteit niet stoppen.’Ondertussen is het bestand van akker- en weidevogels zoals de patrijs, leeuwerik en kievit de laatste decennia in vrije val. De grauwe kiekendiefis al uit Vlaanderen verdwenen. Gelukkig komt er ook een beperkte herleving van de imkerij op gang, totzelfs in de steden. In Westerlo verkoopt het bedrijf Biobest elk jaar honderdduizendenhommelnestjes voor serres en fruitkwekers. Hommels zijn niet gevoelig voor infecties door de varroamijten en daarom voorlopig een interessant alternatief voor plantenbestuiving.

De Verenigde Naties schatten dat ongeveer 70 procent van de gewassen, die voor 90 procent van de wereldvoedselproductie zorgen, afhankelijk zijn van de bestuiving door bijen. Hetverdwijnen van bijen en vlinders is tekenend voor het afsterven van de biodiversiteit.Natuurpunt meldt dat in België ruim 30 procent van de vlinders met uitsterven bedreigd is. De gevleugelde uitspraak van Einstein ‘als de bijen uitsterven, volgt de mens vier jaar later’ is niet uit de lucht gegrepen.