Ze inspireerde theater, films en mode, en na meer dan tweeduizend jaar, blijkt Cleopatra nog altijd interessant genoeg voor een expo en een nieuw boek. Wat is het geheim achter die ongeziene star quality?
Geen wereldster die zich qua bekendheid kan meten met de laatste koningin van het oude Egypte. In de top twintig van ronkende namen uit de oudheid staat ze ver boven Plato, Socrates of Julius Caesar. Maar voor wie toch zat te dutten tijdens de lessen over de oudheid, of het gelijknamige stuk van Shakespeare: even een recap.
Cleopatra was dochter van een Egyptische farao en erft samen met haar broer de troon. Delen is niet haar ding, dus dat loopt mis en ze moet vluchten. In Rome ontmoet ze Julius Caesar, die haar helpt om Egypte terug te winnen. Ze regeren samen, tot de Romeinse keizer wordt vermoord. Wat later vormt Cleo een powerkoppel met Caesars rechtmatige opvolger Marcus Antonius.
Na de nederlaag tegen aartsrivaal Octavianus (later keizer Augustus) pleegt Marcus Antonius zelfmoord en wordt Egypte een Romeinse provincie. Een dosis slangengif betekent meteen ook het einde van Cleopatra, nadat ze dik twintig jaar had geregeerd.
Haar noodlottige einde laat geen ruimte voor eindeloze sequels à la Game of Thrones. Maar dat is net het merkwaardige aan de laatste Egyptische koningin: ze bleef onverminderd populair, zonder ook maar een tijdvak over te slaan.
Tijdloos antiek
Wat die eeuwige roem mee in de hand heeft gewerkt, was haar relatie met de roddelpers. Dat we meer dan tweeduizend jaar later überhaupt nog iets over haar weten, heeft ze immers te danken aan – jawel: diezelfde Octavianus. Hij liet een hoop propaganda neerpennen om zijn vete met Marcus Antonius – ooit een bondgenoot – goed te praten.
Augustus kennen de meesten onder ons enkel als een goede maand om terrasjes te doen, maar Cleopatra had alleen al in 2025 minstens vijf tentoonstellingen op haar naam.
Cleopatra is nooit stoffig, in tegenstelling tot alle andere personages uit de oudheid. Ze slaagt erin om zichzelf voortdurend opnieuw uit te vinden, in elk tijdperk.
Egyptoloog Claire Mercier, die meewerkte aan de expo in Luik, schreef mee aan een boek over hoe die supersterstatus zo lang kon standhouden: ‘Cleopatra is nooit stoffig, in tegenstelling tot alle andere personages uit de oudheid. Alexander de Grote heeft zijn tijd gehad, Caesar kan gelukkig nog wat meesurfen op het succes van Asterix. Cleopatra daarentegen slaagt erin om zichzelf voortdurend opnieuw uit te vinden, in elk tijdperk. Ze roept bij iedereen iets op, zelfs bij wie haar niet kent.’
Prijzige cocktail
In de zeventiende eeuw – Shakespeares tijdperk – werd ze veelal naakt, inclusief slang, op haar sterfbed afgebeeld, schilderijen die werden gemaakt op bestelling van de westerse mannelijke elite.
Een eeuw later duikt het verhaal van de parel op, verwijzend naar de weddenschap met Marcus Antonius over wie het meest luxueuze banket kon organiseren. Aan het einde van dat etentje plukt Cleopatra een dure parel uit haar oor, lost die op in een kopje azijn en drinkt het op. Als ze aan haar tweede oorbel wil beginnen, geeft Marcus Antonius zich gewonnen.
De Romeinse schrijver die de anekdote optekende vond het schandalig en noemde haar als eerste de ‘gekroonde hoer’. Maar na verloop van tijd kreeg het verhaal nog een andere betekenis.
‘Het werd nog altijd als exuberant en losbandig beschouwd,’ weet Mercier, ‘maar het toonde ook de finesse van haar vrouwelijke intelligentie aan: Cleopatra spot met Marcus Antonius, en geen klein beetje. Vanaf de achttiende eeuw lieten veel aristocratische vrouwen zich afbeelden als Cleopatra met de parel, om hun status en intellectuele vermogen in de verf te zetten.’
Elizabeth en Monica
De beelden die het langst blijven hangen, komen uiteraard uit film en televisie. In de twintigste eeuw wint ze de massacultuur helemaal voor zich dankzij de opkomst van de cinema. Vooral Cleopatra van Joseph L. Mankiewicz uit 1963, met Elizabeth Taylor en Richard Burton in de hoofdrol was een voltreffer.
‘Wat de film zo goed maakt, zijn de twee parallelle verhaallijnen,’ vertelt Mercier, ‘het liefdesverhaal van de koningin van Egypte en de Romeinse generaal, en dat van de twee acteurs (Burton en Taylor trouwden na de release, red.). Maar bovenal gaf Elizabeth Taylor Cleopatra een menselijk gezicht. Haar ogen werden die van de acteur, ze nam Taylors make-up over, en zelfs de parels in haar kapsel.’
Maar ook Alain Chabats Asterix en Obelix: Mission Cleopatra uit 2002, met een jonge Monica Bellucci in de hoofdrol, verwierf cultstatus en werd in 2022, in de gerestaureerde versie, opnieuw een hit.
Cleopatra als muze
In schilderijen ging Cleopatra eeuwenlang gekleed zoals de westerse aristocratie. Later droeg ze Grieks-Romeinse kleding. Maar vanaf 1850, in volle Egyptomanie, ziet ze er plots uit als een Egyptenaar. Met dank aan Napoleons expeditie naar Egypte en het ontcijferen van hiërogliefen, weet Mercier.
‘Voorheen verzonnen kunstenaars zelf hun Egypte. Maar nu konden ze in het Louvre inspiratie putten uit wat daar te zien was; ze vonden er alles wat ze wilden weten. Zo kwam Cleopatra in het Egypte van de farao’s terecht, wat enorm heeft bijgedragen aan haar roem. Overal ter wereld wordt vol ontzag gekeken naar die grootse Egyptische beschaving. Het mysterie en de schoonheid ervan gingen deel uitmaken van de mythe rond Cleopatra. Ze werd er de belichaming van. Als we Egypte zeggen, denken we spontaan aan piramides en Toetanchamon, maar zeker ook aan haar.’
Cleopatra was een grote inspiratie voor designers, en dan vooral de 65 fabuleuze outfits van Elizabeth Taylor in de film. Die garderobe won dan ook een Oscar voor Best Costume Design.
Cleopatra werd op haar beurt ook een inspiratiebron voor designers, en dan vooral de 65 fabuleuze outfits van Elizabeth Taylor in de film. Die garderobe won dan ook een Oscar voor Best Costume Design. De extravagante juwelen werden zelfs speciaal voor haar ontworpen door Bulgari (de ‘Serpenti’-collectie van het Italiaanse luxehuis is nog steeds een bestseller).
Emilio Pucci en Oscar de la Renta lieten zich beïnvloeden door de Cleopatra-look van de sixties, met opvallende sieraden, zware oogmake-up en gedrapeerde gewaden.
Maar ook later keert ze terug op de catwalk. In 2004 creëerde John Galliano voor Dior jurken met slangenprint en hiërogliefen, scarabee-oorbellen en sandalen met parels. Ze was ook de muze voor Alexander McQueens herfstcollectie voor 2007. En voor de Chanel Métiers d’art-show 2018 ging zelfs Karl Lagerfeld met haar aan de slag.
Marketinginstrument
Van Shakespeare tot Hollywoodkaskrakers en luxemode: Cleopatra brengt geld in het laatje: ‘Haar imago straalt af op het product’, weet Mercier. ‘Er werd een asteroïde naar haar vernoemd, een krater op Venus, vlinders, bacteriën, vissen, vogels, planten… Er bestaat zelfs Cleopatra-motorolie. Ze komt voor in Thaise liedjesteksten en in een videoclip van de K-popgroep Momoland. Ze wordt ook vaak opgevoerd in rapmuziek, en niet erg lovend. Daarmee vergeleken klinken zelfs de gemeenste teksten van de Romeinen als poëzie.’
Er werd een asteroïde naar haar vernoemd, een krater op Venus, vlinders, bacteriën, vissen, vogels, planten… Er bestaat Cleopatra-motorolie en ze komt voor in liedjesteksten.
Cleopatra had namelijk kinderen met zowel Caesar als Antonius, en dat voor een niet-Romeinse. Voer voor heel wat achterklap in het Rome van weleer. Daar ontstond het meest hardnekkige facet van haar imago, dat van de wrede verleidster en hoer. Het is die versie die eeuwenlang het verhaal van de mannelijke superioriteit en macht heeft gediend.
Maar ze werd later net zo goed voor de feministische zaak ingezet. ‘Ook al is het totaal anachronistisch en was ze zeker geen feminist’, vertelt Mercier. ‘Maar dat doet er niet toe. Cleopatra was welbespraakt, dat spreekt mensen aan. Ook mensen van Afrikaanse afkomst claimen haar: ze is in Afrika geboren, maar wie haar moeder was, is onduidelijk. Net omdat haar imago zo kneedbaar is, kan ze elk doel dienen.’
Het imago van Cleopatra werd beïnvloed door de tijdsgeest, de mode, en de bedoelingen van wie haar verhaal vertelt. Het is die kneedbaarheid die haar onsterfelijk heeft gemaakt.
‘In de expo “Cleopatra Superstar” worden drie kanten van dat imago belicht’, vat Mercier samen. ‘De femme fatale – geseksualiseerd en hebzuchtig – met alles wat daarbij hoort. De sterke vrouw van het verhaal van de parel, die haar kracht en schoonheid weet in te zetten, haar zaken op orde heeft en geen man nodig heeft. Het derde facet is het meest recente: de versie uit de tv-animatiereeks Cleopatra in Space. De nieuwste versie van Cleopatra is een jonge rebelse prinses met een avontuurlijk leven. Ze leert meisjes om sterke vrouwen te worden, en jongens dat vrouwen sterk kunnen zijn. Opnieuw helemaal mee met de tijd dus.’
‘Cleopatra Superstar’, tentoonstellingsruimte Luik-Guillemins, 20 december tot 5 juli. europaexpo.be – Cléopâtre Superstar, icône marketing à l’ère du numérique van Claire Mercier en François de Callataÿ werd in het Frans uitgegeven door de Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique.
