‘Ik ben nog steeds bang’: hoe gepest worden de rest van je leven kan beïnvloeden

Zodra het pesten stopt, eindigt ook het lijden, wordt weleens geredeneerd. Maar talloze onderzoeken toonden aan dat de gevolgen van pesterijen in je jeugd soms nog jaren kunnen blijven nazinderen. “Ik wilde excelleren, als wraakoefening.”

Eigenlijk had ik het bij de droge feiten willen houden. Dat ik gepest werd van het eerste jaar in de lagere school tot het laatste jaar van het middelbaar. Dat die pesterijen zich bij momenten op de voorgrond afspeelden, en dat er daardoor twee jaar zijn waarvan ik me nauwelijks iets kan herinneren. Maar dat er ook momenten waren waarop het getreiter gereduceerd werd tot een vervelend maar draaglijk achtergrondmuziekje.

Wie twaalf jaar aan pesterijen probeert samen te ballen in één alinea, herleidt zijn geschiedenis onvermijdelijk tot een sobstory. En eigenlijk zou ik het ook liever helemaal niet hebben over die keer dat een klasgenoot in grote letters ‘homo’ op het bord schreef om daarmee naar mij te verwijzen, en heel de klas (en zelfs de leerkracht) daar smakelijk om moest lachen. Over de kinderen uit mijn sportclub die tijdens een weekend in de Ardennen mijn bed uit elkaar haalden, zodat ik de nacht op de grond moest doorbrengen. Hoe diezelfde kinderen ’s nachts een volledige pot gel door mijn haren wreven. Over alle bijnamen die ik tijdens die jaren heb gehad, en de voortdurende minachting, die misschien nog het pijnlijkst van al was.

Ik dacht: dan hoor ik er maar niet bij, dan bén ik maar raar. Dat heeft tot een levenslange fascinatie voor sociale normen geleid, die ook steeds weer in mijn werk opduikt.

Schrijfster Heleen Debruyne

Eigenlijk zou ik al die sadistische uitschieters het liefst van al vergeten. En om eerlijk te zijn: doorgaans lukt dat me best goed. Ik word niet geplaagd door flashbacks uit die donkere jaren en kijk enkel nog sporadisch op Facebook hoe het met mijn pesters van weleer gesteld is. De zwaarste beelden zijn mettertijd vervaagd. Maar wat ik niet van me heb afgeschud, is het gevóél uit die tijd. De grote waakzaamheid wanneer ik een nieuw iemand ontmoet, de onverbiddelijke focus op prestatie, het onvermogen om te ontspannen, zelfs in het bijzijn van mijn beste vrienden.

Ik heb mijn pestverleden, met andere woorden, nog niet volledig van me afgeschud. Zelfs al is er ondertussen een decennium verstreken.

Mentale problemen

Soms voelt het kinderachtig om iets dat ondertussen al zoveel jaar achter me ligt nog steeds met me mee te slepen. Ik zou me hier allang overheen gezet moeten hebben. Maar dat de impact van pesterijen tijdens je jeugd soms nog vele jaren kan nasmeulen, toonde een onderzoek van de UAntwerpen, Universiteit van Tilburg en Open Universiteit Heerlen onlangs nog aan. Uit die studie, die naar de gevolgen van pesten peilde bij meer dan duizend jongvolwassenen tussen 18 en 25 jaar, bleek dat voormalige slachtoffers van pesterijen in hun volwassen leven vaak een minder positief zelfbeeld hadden. Dat ze bovendien minder tevreden waren over hun leven en doorgaans angstiger waren tijdens het leggen van nieuwe sociale contacten. Die gevolgen waren er al bij wie ‘klassiek’ gepest werd, maar werden nog uitvergroot bij wie daarbovenop ook ervaringen met cyberpesten had. “De redenering daarvoor is dat slachtoffers van cyberpesten nooit een rustmoment hebben: de pesterijen kunnen het slachtoffer de hele dag door bereiken.”

“Men heeft duidelijk verhoogde fysiologische stressreacties gemeten bij kinderen die het slachtoffer zijn van pestgedrag, die even hoog liggen als bij mensen die lijden aan posttraumatische stress”, vertelt ook Hilde Colpin, hoogleraar schoolpsychologie en ontwikkelingspsychologie aan de KU Leuven. “De hypothese die er nu ligt, en die ook bevestigd lijkt te worden, is dat die stress zich verankert in het lichaam, waardoor hij kan leiden tot depressieve gevoelens en suïcidale gedachten op latere leeftijd. Maar ook tot lichamelijke gevolgen, zoals een verhoogde kans op ontstekingen en obesitas.” Bovendien kunnen pesterijen het idee creëren dat de sociale wereld een vijandige plek is, legt Colpin uit, waardoor slachtoffers van pestgedrag neutrale signalen sneller als bedreigend kunnen interpreteren. “Daardoor ga je misschien denken dat je iemand bent met wie mensen niet graag tijd doorbrengen, waardoor je bepaalde sociale situaties gaat vermijden.”

Opveren

Dat is een hele brok. Toch hoor je voormalige slachtoffers van pesterijen weleens beweren dat ze sterker uit die jaren zijn opgeveerd. Wanneer ik twee van mijn beste vrienden, beiden met een pestverleden, vertel over het stuk dat ik te tikken heb, lijken ze inderdaad op een compleet andere manier met hun pestverleden afgerekend te hebben. Zij heeft, net als ik, het gevoel dat de pesterijen haar vooral angstiger en onzekerder hebben gemaakt. Terwijl hij net merkt dat de vernederingen uit zijn jeugd ervoor gezorgd hebben dat hij vandaag sneller voor zichzelf zal opkomen.

Ook schrijfster en columniste Heleen Debruyne (33) werd in het middelbaar gepest en heeft het gevoel dat de pestervaringen haar zowel in positieve als in negatieve zin hebben gevormd. “Eigenlijk gingen de opmerkingen destijds vooral over mijn uiterlijk”, zegt ze. “Ik was lelijk, zeiden de pestkoppen. Een ‘ manwijf’. Terwijl, als ik nu foto’s uit die tijd onder ogen krijg, ik zie dat ik er eigenlijk heel normaal uitzag.

Door die ervaringen heb ik me vrij snel gerealiseerd dat het tóch niet zou lukken om leuk gevonden te worden, en dat het dus geen zin had om me aan te passen. Ik dacht: dan hoor ik er maar niet bij, dan bén ik maar raar. Dat heeft tot een levenslange fascinatie voor sociale normen geleid, die ook steeds weer in mijn werk opduikt. Voor mijn schrijverschap hebben die jaren dus zeker voor een interessante voedingsbodem gezorgd.”

Sara Pabian, professor communicatiewetenschappen die onderzoek verricht naar o.a. online pesten, erkent dat sommige volwassenen later kracht kunnen putten uit hun moeilijke jeugdjaren, al zijn de uitkomsten volgens haar enorm persoonsgebonden. Voor haar onderzoek voerde ze verschillende gesprekken met slachtoffers van pesterijen. “Sommigen van hen zeiden dat ze het gevoel hadden weerbaarder te zijn voor andere tegenslagen of negatieve ervaringen in hun leven. Of dat ze sneller geneigd waren in te grijpen wanneer ze zagen dat iemand anders het slachtoffer was van vernederingen en pesterijen. Dat zijn dus enkele goede uitkomsten van het pesten.”

In welke mate iemand weer opveert na pesterijen te hebben meegemaakt, hangt af van heel wat factoren. “Een bepaalde genetische aanleg kan je kwetsbaarder maken voor mentale problemen op latere leeftijd”, weet Colpin. “Maar ook de gezinsomgeving waarin iemand opgroeit, kan een rol spelen. Jongeren die een goede relatie hebben met hun ouders, of met hun broers en zussen, lopen minder risico op mentale problemen als gevolg van hun slachtofferschap. En ook de duur en de frequentie waarin de pesterijen hebben plaatsgevonden is erg bepalend”, zegt Colpin. Iemand die zowel op school gepest werd als op de muziekschool, zal met andere woorden een grotere kans lopen om later gehavend uit die ervaring te komen.

Jongeren die een goede relatie hebben met hun ouders, of met hun broers en zussen, lopen minder risico op mentale problemen als gevolg van hun slachtofferschap.

Hilde Colpin, hoogleraar schoolpsychologie en ontwikkelingspsychologie

Verzet tegen het verleden

In zijn recentste boek Veranderen: methode brengt de Franse schrijver Édouard Louis het verhaal van zijn getroebleerde jeugd. Hoe de vernederingen uit die jaren, en de armoede waarin hij opgroeide, hem op een levenslange vlucht hebben gestuurd. De constante opmerkingen over zijn uiterlijk en zijn geaardheid zadelden hem op met een verlangen om zowat alles aan zichzelf te veranderen: hoe hij eruitzag, hoe hij sprak, tot zelfs zijn doelen in het leven. De aanpak werkte: Louis kwam terecht in de beau monde en werd een succesvol schrijver. Om dan op de laatste pagina’s van zijn boek het volgende te concluderen: ‘Ik schrijf omdat ik denk dat ik soms spijt heb, dat ik soms spijt heb afstand te hebben genomen van het verleden, soms weet ik niet zeker of mijn inspanningen iets hebben opgeleverd. Soms denk ik dat al dat vechten tevergeefs is geweest en dat ik door te vluchten heb gevochten voor een geluk dat ik nooit heb gekregen.’

Wie zich zo hard verzet tegen zijn verleden, loopt het risico om niet veel meer te worden dan een negatiefje van die vormende jaren. Al vindt Colpin dat we ambitie ook niet nodeloos moeten problematiseren: “In een gezonde mate kan je focussen op werk of het vinden van een nieuwe uitlaatklep net goed zijn voor je zelfbeeld, omdat je je eigenwaarde dan ergens anders uit kunt putten. Maar het mag geen obsessie of een verslaving worden, want dan werkt het je weer tegen.” Sara Pabian sluit zich daarbij aan: “Ik denk dat het goed is dat sommige volwassenen kracht kunnen putten uit hun verleden om het goed te doen op andere vlakken. Maar niet iedereen slaagt daarin. Het idee dat slachtoffers van pesten die ervaringen nadien allemaal als brandstof kunnen gebruiken, is absoluut onwaar. Voor sommige mensen blijft het ook later enkel een negatieve ervaring.”

Ook zanger en presentator Bent Van Looy (46) werd gepest tijdens de eerste jaren aan de middelbare school en ervaart daar nog steeds de gevolgen van. “Het pesten was destijds redelijk fysiek. Ik werd van de trap gegooid, ben met fietskettingen vastgebonden aan palen terwijl ik schoppen incasseerde, en ben met naaldjes in de rug beschoten. Ik leefde in die tijd met een soort fundamentele angst, die ik vandaag nog steeds met me meedraag. Als ik in een grote groep ben, ben ik automatisch op mijn hoede, en ik vind het nog steeds lastig om gewoon los en vrolijk te zijn.”

Tekenen en muziek maken, en ontdekken dat hij daar góéd in was, waren zijn manier om wraak te nemen op die pesters. “Ik heb die capaciteiten echt ingezet als wapens om een soort speelveld voor mezelf uit te kerven waarin ik kon excelleren. In het begin was dat een pure wraakoefening en dat is het ook heel lang gebleven. Zelfs in de beginjaren van Das Pop was muziek maken een manier om de bully’s te tonen dat er wel iets van mij was geworden. Gelukkig heb ik dat wat kunnen loslaten en maak ik kunst vandaag ook écht gewoon voor de kunst.”

Jeugdzonde

De langdurige gevolgen van pestgedrag zouden ons moeten motiveren om het probleem nog strenger aan te pakken. Om het niet te zien als een simpele jeugdzonde die zich in het slechtste geval na onze schooljaren vanzelf wel van de baan ruimt. Zowel Pabian als Colpin juichen de vele initiatieven toe die pesten vandaag willen bestrijden. Maar pesten blijft, ook vandaag, een groot probleem. Ongeveer een op de zes Vlaamse kinderen wordt gepest tijdens zijn jeugd, al blijkt uit cijfers van 2018 wel dat er een daling van drie à vier procent is ten opzichte van 2016. Dat stemt dus zeker hoopvol, al is het pestlandschap er de voorbije jaren tegelijkertijd een pak complexer op geworden. Cyberpesten ligt immers op de loer (een op de veertien Vlaamse jongeren wordt daar slachtoffer van), waardoor het publiek waarvoor het pesten zich afspeelt vele malen groter is dan in het verleden. Bovendien zijn de video’s of foto’s van het pestgedrag niet zomaar van het internet te wissen.

Als ik in een grote groep ben, ben ik automatisch op mijn hoede, en ik vind het nog steeds lastig om gewoon los en vrolijk te zijn.

Zanger en presentator Bent Van Looy

De manier waarop je op het moment zelf met de pesterijen omgaat, is daarom heel bepalend voor de impact die je er later nog van kunt ondervinden, menen Colpin en Pabian. “Als je gepest wordt, is het belangrijk om daar met iemand over te praten”, zegt Colpin. “Dat kan een vriend of vriendin zijn, of je ouders, of iemand anders die je vertrouwt en die je kan helpen om het pesten te stoppen.” Dat klinkt aannemelijk, maar laat dat nu vaak net de moeilijkste stap zijn. Veel slachtoffers ervaren een verpletterende schaamte, of zijn bang dat de pesterijen zullen verergeren wanneer ze aan de alarmbel trekken. Iemand onder de arm nemen is wellicht het laatste wat ikzelf in die jaren gedaan zou hebben. Daar ligt volgens Pabian een grote verantwoordelijkheid bij scholen. “We moeten echt proberen om de barrières om pestgedrag te melden zo laag mogelijk te maken.”

Pabian en Colpin zijn daarom allebei voorstander van een whole school approach, waarbij er op scholen op verschillende niveaus gewaakt wordt over mogelijke pesterijen. Zowel door klasleerkrachten, als door een sterk antipestbeleid. “Maar ook jongeren die toeschouwer zijn van pestgedrag zouden gemobiliseerd moeten worden om te leren hoe ze in zulke gevallen moeten tussenkomen. Dan wordt de pestkop toch al minder aangemoedigd in zijn gedrag.”

Dat wil dan weer niet zeggen dat iemand die vroeger pesterijen meemaakte, gedoemd is tot een levenslang slachtofferschap. “Het is niet omdat je getekend bent door het gepest uit je jeugd, dat je niet kunt leren om op een betere manier met die ervaringen om te gaan”, zegt Colpin. “Psychologische begeleiding kan in dat opzicht een enorme hulp zijn.” Pabian merkt op dat veel volwassenen met een pestverleden de schuld voor die feiten ook later nog steeds bij zichzelf leggen. Ze vragen zich af wat ze zélf verkeerd hebben gedaan, of hoe ze destijds anders met de situatie hadden kunnen omgaan. “Maar eigenlijk moet je stoppen met naar jezelf te kijken, en de situatie met een bredere blik benaderen, iets wat reattribution training heet. Dan zie je dat de pestkop misschien wel iemand was die thuis zelf veel problemen had. Dat kan soms helpen om een andere verklaring te zoeken voor die pesterijen en de druk wat van je eigen schouders nemen.”

Zelf heb ik in de pen mijn verweer gezocht. En al is dat bij momenten een dankbaar afweermechanisme gebleken, toch kan ik alleen maar hopen dat pesterijen in de toekomst sneller in de kiem worden gesmoord. Dat al die bewustwordingsacties hun effect niet missen. Want de beste wraak, is geen wraak. En wie de bokshandschoenen eenmaal heeft aangetrokken, riskeert niet meer aan te voelen wanneer het hoog tijd is om de gebalde vuisten weer te laten zakken.