Opgroeien tussen twee culturen: ‘Ik negeerde racistische opmerkingen zodat ik een van de goeie zou zijn’

Ontheemd, zo voelt ‘de schakelgeneratie’ zich weleens: de generatie die het gevoel heeft vast te zitten tussen twee werelden. Journaliste Lamiae Ben Ayad over de invloed van discriminatie op je zelfbeeld, de verschillen tussen generaties en de zoektocht naar een veranderlijke identiteit.

Overal waar ik kom, voel ik me een buitenbeentje. Een vreemde, anders, nergens thuis. Mijn culturele achtergrond maakt de zoektocht naar mijn identiteit niet makkelijker. Integendeel, het is een van de factoren die dit ontheemde gevoel teweegbrengen. Mijn grootouders migreerden in de jaren 60 van Marokko naar Vlaanderen. Toch voel ik me voor de Marokkaanse gemeenschap te flamand en voor Vlamingen te mocro. Een straatkat, zoals Yasmina El Messaoudi het in haar gelijknamige boek beschrijft. Mijn zwerversbestaan leerde ik met de jaren te accepteren. Maar iedere afwijzing in mijn leven – een job die naar iemand anders gaat, vriendschappen en relaties die ten einde lopen – wijt ik (onbewust) aan mijn Marokkaanse of islamitische achtergrond. Het is een herbeleving van een trauma, telkens opnieuw, met toxisch gedrag tot gevolg, zoals willen assimileren en discriminatie negeren. Microagressies schud ik van me af, hoewel ik me er niet altijd van bewust ben. Uit angst keer ik steeds meer in mezelf en anderen houd ik liever op afstand. Al besef ik soms niet dat dit copingmechanisme een invloed heeft op mijn identiteit.

Een manier van (over)leven

“Ik heb lang gezocht naar wie ik ben”, vertelt Cheni Lee (28), een grafisch ontwerper die opgroeide in een traditioneel Chinees gezin. “Als kind wilde ik zijn zoals mijn vriendin Sofie; een meisje met een witte huid, blonde haren en blauwe ogen. Ik wilde niet zijn wie ik was, want hoe ik eruitzag, was niet mooi en niet normaal. Een identiteitscrisis op zo’n jonge leeftijd heeft een grote impact op je gevoel van eigenwaarde tijdens het opgroeien. En als je thuis niet veel emotionele steun krijgt, is het moeilijk om zelfliefde te creëren.”

“Mijn ouders leven om te overleven”, gaat Cheni verder. “Zolang er eten op tafel staat, is het goed. De rest is bijzaak. Als eerstegeneratiemigranten leerden ze om niet te klagen en dankbaar te zijn. Assertiviteit heb ik als kind niet meegekregen. Op school werd ik gepest om mijn afkomst. Klasgenoten noemden me Chineesje, maar reageren of voor mezelf opkomen deed ik niet.” Als kind van eerstegeneratiemigranten leerde Cheni bovendien om te zwijgen. “Ik hoopte dat ik me zo ooit geaccepteerd zou voelen.”

Assimilatie is het zodanig aanpassen van je identiteit aan een dominante cultuur dat je oorspronkelijke culturele identiteit op de achtergrond raakt. Voor velen is het een manier van (over)leven. Brahim Tall (29) is fotograaf, filmmaker en heeft een Belgische en Senegalese achtergrond. Ook voor hem was assimilatie vaak de oplossing. “Vanaf mijn tienerjaren voelde ik me erg aangetrokken tot mijn Senegalese roots. Maar omdat ik opgroeide in een witte omgeving, had ik een dosis assimilatie nodig om me veilig door de maatschappij te kunnen begeven.”

Opstaan en vallen

Het gevoel tussen twee culturen vast te zitten, zette Brahim ertoe aan de kortfilm Tukuleur te maken, waarvoor hij de VAF Wildcard Filmlab 2022 won. De film gaat over je weg zoeken naar de aanvaarding van je anders-zijn, en over je plek vinden in de westerse maatschappij als persoon met meerdere culturele achtergronden. In de film zijn het haar, de huidskleur en de lichaamsbouw van het personage voortdurend in verandering. Zo wil Brahim aantonen hoe verschillende lichamen in verschillende contexten worden geïnterpreteerd, en hoe die interpretatie de persoonlijke groei beïnvloedt.

“Als we het hebben over racisme of discriminatie, gaat het niet enkel over de directe opmerkingen”, vertelt Brahim. “Racisme gaat veel dieper en zit in verschillende lagen van de maatschappij.” Denk maar aan de zogenaamde microagressies: handelingen, opmerkingen en gebeurtenissen waarmee je mensen vaak onbewust discrimineert. “Directe opmerkingen zijn het topje van de ijsberg. Hoe anderen met je omgaan en het beeld dat ze van je hebben, kunnen zorgen voor een laag gevoel van eigenwaarde.”

Tukuleur start met een scène over assimilatie. “Hoe je naar jezelf kijkt en hoe de wereld naar je kijkt, beïnvloedt de manier waarop je je lichaam draagt en hoe je je representeert in de maatschappij. In de eerste scène neemt het hoofdpersonage Stanley Ollivier een pose aan die bijna onhoudbaar is. Hij valt neer, staat op en neemt de moeilijke positie weer aan tot hij opnieuw neervalt.” Zo gaat het ook met assimilatie. Je wilt deel zijn van een groep, dus probeer je iemand te zijn die je niet bent, een onnatuurlijke versie van jezelf. Hoewel je nooit volledig deel zult worden van de groep, blijf je toch snakken naar een vorm van acceptatie. “Vroeger wilde ik me bewijzen. Ik verdoofde mezelf voor het soort racisme dat ik ervoer zodat ik een van de goeie zou zijn.” Is assimilatie dan nodig om de cyclus van veralgemening en denken in stereotypes te doorbreken? “Nee, assimilatie doorbreekt nooit een cyclus, het maakt die enkel erger.” Toch voelt hij zich niet in een hokje geduwd als filmmaker. “Omdat ik er bewust voor heb gekozen om een film over zwartheid te maken.”

Een van de goeie

Kunstenares en IT’er Yasmine Chakib (23) ervaart dat wel zo. “Ik word vaak gezien als een uitzondering, terwijl ik dat niet ben. Er zijn zoveel kunstenaars met een culturele achtergrond. Toch zijn mensen soms nog verwonderd dat ik een Marokkaanse vrouw én kunstenares ben. Het stereotiepe beeld van de Marokkaanse vrouw of moslima die niets mag of niets doet, leeft jammer genoeg nog steeds.” De oorzaak is volgens Yasmine een gebrek aan representatie. “Daardoor is er nog steeds veel onwetendheid en worden we nog te vaak gezien als een van de goeie.”

Aan de andere kant was het voor Yasmine ook niet altijd makkelijk om haar weg te vinden in de Marokkaanse cultuur. Een keuze maken tussen beide leek de makkelijkste oplossing. “Ik had het gevoel dat ik in stereotypes moest leven om een ‘echte’ Marokkaan, moslima of Belg te zijn. Maar dat deed ik niet. Waarom moet ik delen van mijn identiteit afbreken om geaccepteerd te worden?” Hoe cliché het ook klinkt, meerdere culturele achtergronden tegelijkertijd zijn ook een verrijking, vertelt Yasmine. “Identiteit staat bovendien niet vast, maar is veranderlijk en voortdurend in groei.”

Als onze identiteit voortdurend in verandering is, naar wie gaan we dan op zoek? Als niets blijvend maar alles tijdelijk is, zullen we dan ooit weten wie we zijn? “Identiteit is geen bakstenen muur. Ik zie het als een oneindige vlakte, of een zee, waar lichamen als watermoleculen in elkaar rollen. Die lichamen kunnen queerness of blackness zijn, maar ze blijven nooit op dezelfde plaats”, vertelt Brahim.

Planten doorgeven

Theatermaker en performer Samuel Valor Reyes (26) ziet identiteit eerder als een mozaïek. “Iedere persoon is een geheel van verschillende kleine stukjes. Elementen uit je verleden, je ervaringen en je biologie maken je tot wie je bent, je unieke zelf. Soms komt één element naar voren, soms een ander.” Deze elementen worden ook wel intersecties genoemd. De intersecties van Samuel? Een genderfluïde persoon met Spaanse achtergrond en de pronouns they/them. Een man met lang haar, die zich op sommige dagen meer vrouwelijk voelt of ergens tussen mannelijk en vrouwelijk. De gerenoveerde hoeve waar hij woont is een perfecte reflectie van zijn identiteit: een bohemien interieur met veel zonnetjes – net zoals de tattoos op zijn rug – en planten in elke hoek van het huis. “Ik hou ervan om de buitenwereld mee naar binnen te nemen. Dat heb ik van mijn moeder meegekregen.” Planten doorgeven aan elkaar is in Samuels familie een traditie. “Het gaat vooral om het zorg dragen voor de plant. Ik hecht er veel emotionele waarde aan. De gedachte dat mijn moeder er ooit niet meer zal zijn, en haar planten wel, geeft me een soort rust. Ik bewonder haar enorm en streef ernaar om ooit zoals zij te zijn, hoewel we ook erg verschillen.”

De schakelgeneratie

Ondanks de verschillen in kansen, mogelijkheden en verwachtingen, is het normaal om gedrag van je ouders over te nemen, of er zelfs naar te streven. “Opgroeien in een migrantenfamilie heeft me gemaakt tot wie ik ben”, vertelt Samuel. “Toen ik voor het eerst naar school ging, sprak ik nog geen woord Nederlands. Mijn ouders hebben me Spaanstalig opgevoed omdat ze me de cultuur wilden meegeven. Ik omarm mijn roots enorm, al weten mensen vaak pas dat ik een Spaanse achtergrond heb wanneer ik dat benoem.” Maar in hoeverre kunnen generaties cultuur en traditie overdragen? Gaat er bij elke volgende generatie niet steeds meer verloren? “Dat is mijn grootste angst. Ik draag al minder cultuur en traditie mee dan mijn ouders, wat dan met de volgende generaties? Ik voel me ook schuldig, als kind van migrantenouders. Ze zijn met niets naar hier gekomen en hebben me toch alles gegeven wat ik nodig had. Nu wil ik hun een wederdienst bewijzen, ook al weet ik dat dat niet moet.”

Yasmine noemt kinderen van migrantenouders ook wel ‘de schakelgeneratie’: een generatie die tussen twee wereldbeelden leeft en een nieuwe cultuur ontwikkelt waar de volgende generaties op verder kunnen bouwen. “Als kind wordt je identiteit sterk beïnvloed door je omgeving, je neemt gedrag over zonder vragen te stellen. Als je volwassen bent, sta je stil bij wat jij zelf wilt. Hoe ouder ik werd, hoe meer dingen ik in vraag stelde. Ik vroeg me af of de keuzes die ik op jonge leeftijd maakte, wel echt mijn keuzes waren.” Door vragen te stellen worden nieuwe ideeën gecreëerd, die vaak botsen met de oorspronkelijke ideeën. “Zo ontstaan er meningsverschillen,” vertelt Yasmine, “vooral als het gaat om verwachtingen. Migrantenouders willen vaak dat hun kinderen kansen grijpen die zij niet hadden én dat ze de traditie behouden. Onbewust wordt er een enorme druk gelegd op ons. Verwachtingen hebben van elkaar is normaal, maar soms is het beter om die los te laten.”

Angst door trauma

Hoe kunnen we onze identiteit begrijpen als die voortdurend verandert? En hoe kunnen we die identiteit accepteren zonder er een schuldgevoel aan over te houden? Cheni doet dat door bezig te zijn met haar mentale gezondheid en spiritualiteit. “Iedereen heeft trauma’s. Daarom is het belangrijk om voor jezelf te zorgen. Toen ik me begon te verdiepen in spiritualiteit, heb ik vrede kunnen sluiten met wie ik ben. Door mindful bezig te zijn, vind ik rust. En wanneer ik me slecht voel, ga ik mediteren. Zo kan ik alles even relativeren. Want in elke situatie, hoe pijnlijk ook, zit iets moois.” Ze draagt een ketting gemaakt uit rozenkwarts, die staat voor zelfliefde, zelfacceptatie en zelfvertrouwen.

Ook reizen was belangrijk in de zoektocht naar haar identiteit. Dat was ook bij Samuel het geval. “Alle mensen die ik al reizend heb ontmoet, zijn op de een of andere manier deel van mij geworden. We hebben anderen nodig om onszelf te leren kennen, en vooral om onszelf te kunnen spiegelen.” Zonder jezelf te spiegelen aan anderen, is het moeilijk om je eigen identiteit te begrijpen. Maar als we anderen nodig hebben, wat doen we dan met de angst die ons op afstand houdt? De angst die ontstaat door trauma’s na discriminatie op grond van onze identiteit. Volgens Cheni moet je je omringen met mensen bij wie je je veilig voelt. “Je hebt geen controle over wat anderen zeggen of denken. Als de mensen rondom jou niet veel weten over andere culturen, zul je vervelende opmerkingen blijven krijgen, en zal je trauma telkens opnieuw naar boven komen.”

Safe space

Daarnaast is het belangrijk om je te begeven naar “spaces waar je je safe voelt”, vertelt Brahim. Een safe space is een ruimte die vrij is van vooroordelen, conflicten en kritiek, waar geen plaats is voor discriminatie, racisme en intimidatie in al haar vormen. Kortom, een ruimte waar een sfeer wordt gecreëerd waar iedereen zich veilig kan voelen. De term vindt zijn oorsprong in de Amerikaanse lgbtq+-bars in de jaren 60. Homoseksualiteit en travestie waren toen nog bij wet verboden. De lgbtq+-gemeenschap voelde zich onveilig en had een grote angst voor repressie van de politie. Daarom gingen ze op zoek naar plaatsen waar ze zich veilig konden voelen, zogenaamde safe spaces. Vandaag worden safe spaces ook buiten de lgbtq+-gemeenschap steeds populairder. “Je omgeving heeft een grote invloed op hoe je je voelt. Sinds ik me naar plaatsen begeef waar ik me veilig voel, zoals het Decoratelier, veranderde mijn blik”, vertelt Brahim. Decoratelier is een werkplaats voor kunstenaars in een oude fabriek in Molenbeek, een van de vele safe spaces in Brussel. Alle kunstenaars zijn er welkom, met aandacht voor minderheidsgroepen. “Ik kijk nu anders naar mezelf, naar anderen, naar liefde, vriendschap én angst”, legt Brahim uit. Maar zal die angst dan echt nooit volledig verdwijnen? Volgens Samuel niet. “Angsten zullen er altijd zijn. Zolang je je die niet eigen maakt, kun je ze overwinnen. En zolang we verbinding blijven zoeken met elkaar, mogen angsten blijven bestaan.”