Hoe de pandemie de stemmen in ons hoofd luider doet klinken

Iedereen piekert weleens. Nachten kunnen we wakker liggen, maar ’s ochtends blijken de kopzorgen gelukkig vaak gekrompen. Nu we minder afleiding hebben, lijkt het of die innerlijke stem niet meer tot zwijgen komt. Klopt het dat de stemmen in ons hoofd luider klinken?

‘Vroeger zag ik mijn zussen wekelijks. Ondertussen is ons enthousiasme voor de zoveelste Zoom-apero of coronawandeling afgenomen’, vertelt Lien. ‘Als ik hen dan toch hoor, merk ik soms dat ze in hun hoofd hele narratieven hebben opgebouwd die in mijn ogen een tikkeltje overdreven zijn. Zo bleef mijn oudste zus maar doorgaan over het feit dat haar zoontje zogenaamd werd benadeeld door de juf. Ik ken mijn zus zo niet. Normaal is ze veel nuchterder.’ Omgekeerd ervaarde Lien hetzelfde. Toen zij op haar beurt haar bezorgdheid deelde over het gebrek aan aandacht van haar lief, vond haar zus dat ongegrond. ‘Nochtans zat ik er al weken mee in mijn hoofd’, verzucht ze. Haar verhaal lijkt een aanwijzing dat de stemmen in ons hoofd luider zijn gaan klinken tijdens deze pandemie. ‘Direct bewijs is er nog niet’, zegt professor psychologie en auteur van Weg van het piekeren Filip Raes: ‘We weten wel dat angst en depressieve gevoelens zijn toegenomen en dat piekergedachten een van de oorzaken zijn. En het is eigenlijk ook wel logisch dat we meer zijn gaan piekeren. Piekergedachten tegengaan lukt het best als je bezig bent met activiteiten en mensen die je aandacht vragen. Als alles stilvalt, komen de piekergedachten op.’

Pas op!

Hoewel we maar wat graag willen leven in het hier en nu, zweven onze gedachten veel vaker ergens tussen verleden en toekomst. Innerlijke gesprekken voeren is heel normaal. Daar kan ook de Amerikaanse neurowetenschapper Ethan Kross van meespreken. Als onderzoeker wijdde hij zijn leven aan de stemmen in ons hoofd. Toch sloeg ook zijn brein zodanig op hol toen hij een ‘onschuldige’ dreigbrief ontving, dat hij zich op een doorwaakte nacht plots met een honkbalknuppel in de woonkamer bevond. Die vaststelling – niemand is immuun voor ‘de kwelduivel in zijn hoofd’ – vormde de aanleiding voor zijn recente boek Het stemmetje in je hoofd, waarin hij technieken meegeeft om die stem te temmen.

Hoewel piekeren dus normaal is, zijn we er niet allemaal even gevoelig voor. In de eerste plaats speelt de genetische aanleg. ‘Hoe neurotischer je bent, hoe sneller je gaat piekeren’, zegt Raes. Verder heeft ook de opvoeding een grote impact. Riepen je ouders voortdurend: ‘Pas op, voorzichtig zijn’, dan is de kans groot dat je die stem hebt geïnternaliseerd. ‘Als ik patiënten vraag om hun piekergedachten uit te spreken, gebeurt het dat ze dat met een stemmetje doen… de stem van hun ouders soms’, weet Raes. Daarnaast bepalen ook de omstandigheden je piekergedrag. In de diepste ellende blijft niemand ervan gespaard. ‘Ook deze crisis maakt een onderscheid’, zegt Raes. ‘We zitten misschien wel in dezelfde storm, maar niet in dezelfde boot. Sommigen bevinden zich nog steeds op een luxejacht, anderen zijn aan het watertrappelen. Als je het vroeger al mentaal lastig had en door corona in een vervelende situatie bent beland, zul je meer geneigd zijn om te piekeren.’

Superpower

Dat we nu wat extra tijd voor introspectie hebben, is natuurlijk niet per se negatief. Raes: ‘Niet alleen in mijn praktijk, ook in mijn omgeving zie ik veel mensen die zijn gaan nadenken over hun job en hun relatie en belangrijke knopen hebben doorgehakt. Zo kwam mijn kapster na de eerste lockdown ondanks het financiële verlies tot de vaststelling dat ze het wel aangenaam vond om niet voortdurend in de ratrace te zitten.’ In zijn boek noemt Ethan Kross ons vermogen tot introspectie zelfs een superpower. Tegen onszelf praten is nuttig om emotionele ervaringen te verwerken en draagt bij tot onze overlevingskansen en zelfregulatie. Denk maar aan kleuters die zichzelf corrigeren door – eerst hardop en later in stilte – de uitspraken van hun ouders te herhalen. Bovendien geven de stemmen in ons hoofd ons levensverhaal vorm. Zonder innerlijke stem verliezen we onze identiteit. Zo haalt Kross het voorbeeld aan van een vrouw die als gevolg van een hersenbloeding haar innerlijke stem verloor: ‘Zonder talige introspectie was ze niet langer een mens in de zin die ze kende… Het verhaal dat haar innerlijke stem in bijna veertig jaar had gevormd, had zichzelf vernietigd.’

Energieopslorpers

De stemmen in ons hoofd – die soms aan wel vierduizend woorden per minuut doorratelen – zijn echter lang niet altijd wenselijk. Ze kunnen ons ook in de problemen brengen. Als je veel negatieve emoties ervaart bijvoorbeeld, gaan de stemmen in je binnenste die versterken. En dat kan ernstige gevolgen hebben. Zo slorpen die stemmetjes veel neurale capaciteit op. Als je weet dat er een limiet zit op het aantal taken dat je hersenen tegelijkertijd kunnen behandelen, dan is het logisch dat je van piekeren andere taken slechter gaat uitvoeren. ‘Je ziet dat het duidelijkst als je bijvoorbeeld een boek probeert te lezen na een ruzie met je geliefde’, zegt Kross. ‘Dat lukt niet. Daar blijft te weinig ruimte voor over.’

Daarnaast kan een teveel aan stemmen in ons hoofd ook lichamelijke klachten veroorzaken. Als je hersenen, louter en alleen door te denken, constant het signaal geven aan ons lichaam dat er een probleem of gevaar is, kan er chronische stress optreden. Met alle gevolgen van dien: van cardiovasculaire aandoeningen tot slaapproblemen.

Automatisme

‘Ik blokkeerde helemaal toen ik na enkele weken lockdown de auto moest nemen. Nochtans rijd ik al twintig jaar met de wagen, maar plots wist ik niet meer hoe het zat met dat voetenspel. Hoe meer ik erover nadacht, hoe meer ik twijfelde’, vertelt Veerle beschaamd. Heeft zij in enkele weken tijd deze automatische vaardigheid verleerd, of is er iets anders aan de hand? Ik leg het voor aan Kross. ‘Ook dat is een negatief gevolg van de stemmen in ons hoofd’, zegt hij. ‘Als plots alle aandacht gaat naar een taak die we altijd automatisch deden, dan lukt het niet meer. Zo’n taak is immers een som van verschillende handelingen. Als je je plots gaat focussen op een onderdeel ervan, breng je alles in de war. Zulke handelingen zijn niet bedoeld om te overdenken, maar dat is wel wat er soms gebeurt als we overweldigd raken door emoties.’

Praten helpt (niet)

Ook onze relaties kunnen lijden onder te veel stemmen in ons hoofd. Mensen die piekeren hebben de neiging om hun gevoelens te delen en doen dat vaak herhaaldelijk. Helaas riskeer je zo de mensen die je het meest nodig hebt van je weg te duwen, waardoor je je nog eenzamer gaat voelen. ‘Rouwenden ervaren dat vaak’, zegt Kross. ‘Ze gaan op zoek naar emotionele steun en delen hun negatieve gedachten met vrienden en familie. Dat is normaal. Helaas zorgt dat ook voor spanningen en op lange termijn zelfs voor minder sociale steun.’ Ook onderzoek na 9/11 wijst uit dat New Yorkers die in Facebookgroepen op zoek gingen naar lotgenoten zich daardoor niet beter gingen voelen, integendeel zelfs. ‘Hoewel sociale media ons expliciet oproepen om onze gedachten te delen – denk maar aan de ‘what’s on your mind?’ van Facebook – is dat niet altijd constructief’, zegt Kross. ‘Empathie wordt vaak gewekt door subtiele lichamelijke signalen, zoals vochtige ogen, een stem die breekt. Signalen die ontbreken in een post op sociale media.’

Praten en delen helpt dus niet altijd. Nochtans is het de leuze van menige sensibiliseringscampagne. Dat betekent echter niet dat het delen van emoties geen functie heeft, zegt Kross: ‘Je moet kunnen ventileren. Een negatieve emotie delen versterkt de band tussen twee personen. Dat voelt goed aan. Maar als je met zijn tweeën gewoon dieper blijft doorgraven in die emotie, gooi je extra olie op het vuur.’ Daarom raadt Kross aan om je piekergedachten te delen met mensen die niet alleen empathisch reageren, maar ook mee op zoek gaan naar een oplossing.

Witte beer

Te veel piekeren heeft dus heel wat kwalijke gevolgen. De stemmen onderdrukken of het zwijgen opleggen is helaas geen optie. Dan krijg je het wittebeereffect: probeer maar eens om vijf minuten níét aan een witte beer te denken als het je nadrukkelijk gevraagd wordt. Wedden dat dit niet zal lukken? Volgens Raes is afleiding een betere strategie bij huis-, tuin- en keukengepieker: ‘Stel dat je een vervelende discussie had op het werk, dan kun je daarover blijven doordenken. Onderzoek wijst echter uit dat je je daarvan alleen maar slechter gaat voelen. Beter is om iets anders te doen. Ga naar buiten, laat die wandelafspraak met een vriendin gewoon doorgaan. Veel mensen annuleren alles wanneer ze in de ellende zitten. Ze vinden dat ze eerst het probleem in hun hoofd moeten oplossen.’ Maar als je een probleem in je hoofd wilt oplossen, kun je lang wachten volgens Raes: ‘Piekeren is deels vermijdingsgedrag. Het geeft een vals gevoel van controle. Je denkt dat je constructief bezig bent, maar eigenlijk draai je in rondjes. En zo vermijd je, vaak onbewust, het zoeken van een oplossing. Je stelt het doorhakken van een knoop uit en je blijft ondertussen vastzitten in je hoofd met al je gepieker.’

Vlieg op de muur

Afleiding zoeken is echter een strategie die vooral goed werkt op korte termijn. Na die wandeling steken de piekergedachten vaak meteen weer de kop op. Kross ging daarom op zoek naar bijkomende strategieën die je helpen om je niet te laten overweldigen door de stemmen in je hoofd. Key bij Kross is ‘afstand nemen’ van je gedachten door naar jezelf en je zorgen te kijken als een vlieg op een muur. Zo vertelt hij hoe hij zijn eigen uit de hand gelopen gepieker over de dreigbrief stopte door zichzelf rechtstreeks aan te spreken. Door te zeggen: ‘Ethan, waar ben je mee bezig? Dit is waanzin’, bracht hij zijn innerlijke stem tot rust. Op basis van die ervaring ging hij onderzoeken op welke manier we nog afstand kunnen nemen van onze piekergedachten en ontwikkelde hij een toolbox met praktische tips (zie hiernaast). De technieken die Raes gebruikt in zijn praktijk liggen in dezelfde lijn. Zo adviseert hij om je piekerstemmen een beetje te negeren en ze te beschouwen als een stoorzender op de achtergrond. Verder helpt hij patiënten om de zwaarte van die stemmen te verlichten via verbeeldingsoefeningen: ‘Kleef een beeld en naam op je piekerstemmen en plaats dat piekerende figuurtje vervolgens in een ligstoel met een cocktail. Of zing je gedachten uit volle borst in de stem van La Esterella. Zo geef je ze minder macht.’

Hoe luchtig dat soort technieken je innerlijke zorgen ook laten klinken of hoeveel afstand je er ook van kunt nemen, over één ding zijn de experten duidelijk: je kunt je piekerstemmen niet van je afschudden. Zelfs niet in de wachtkamer van de therapeut. Ze zullen nooit verdwijnen. In een vervelende situatie zullen ze altijd weer de kop opsteken. Mee leren leven dus. Het klinkt niet echt bemoedigend, maar sinds wij onze coronazorgen visualiseren als een viroloog in een strandstoel en ze uitspreken in het accent van een Franstalige politicus, kunnen wij ze alvast stukken beter relativeren.