‘Het alfabet voor groot verdriet’ van Uus Knops mijdt moeilijke thema’s rond de dood niet: ‘Kinderen snappen meer dan we denken’

‘Het alfabet voor groot verdriet’ van psychiater en rouwexpert Uus Knops en illustratrice Sassafras De Bruyn is een boek voor jong en oud over de dood. ‘Ik heb gekozen voor heldere taal in plaats van symboliek.’

Het nieuwe boek van Uus Knops, met illustraties van Sassafras De Bruyn, is een eerlijk, toegankelijk kinderboek om rouw bespreekbaar te maken. De auteur gebruikt klare taal om begrippen rond de dood uit te leggen.

‘Het alfabet voor groot verdriet’ is geen klassiek boek over de dood. Het is gericht op kinderen, maar ook als volwassene liet het een diepe indruk op me na. Wie hoop je aan te spreken met het boek?

Uus Knops: ‘Ik krijg er kippenvel van te horen dat het je geraakt heeft. Dat is waarvoor ik het doe.

We noemen het een boek voor alle leeftijden, voor kleine én voor grote mensen. Het kan volwassenen zeker ook dingen bijleren of helpen bij een rouwproces. En bovendien zit er in elk van ons een klein kind dat gesoigneerd mag worden. Het boek is qua formaat groter dan A4, zodat het op twee schoten tegelijk gelezen kan worden.’

Ondanks dat het boek voor kinderen geschreven is, ga je heftige en zware thema’s inderdaad niet uit de weg. Zaken zoals ‘hoe voelt een dode aan?’ en ‘wat is zelfdoding?’ passeren de revue. Hoe heb je dat aangepakt?

‘Er bestaan al hele mooie boeken voor kinderen die gaan over de dood en over rouw en die symbolischer en zachter zijn qua stijl. Ik wil daar geen afbreuk aan doen en er ook absoluut niet mee concurreren, maar ik vond dat er in de boekenkast nog ruimte was voor een ander soort boek. Kinderen hebben ook nood aan heldere uitleg, niet enkel aan metaforen.

Kinderen zijn fantasierijk. Dat is hun kracht, maar dat is ook een valkuil, want ze kunnen het gebrek aan informatie zelf opvullen met die fantasie. Daar komt vaak ook een eigen, magische logica bij kijken. Zoals bij voorbeeld hun ideeën over de doodsoorzaak, vaak zijn ze bang dat ze niet flink genoeg zijn geweest of dat het ligt aan het feit dat ze hun bord niet hebben leeggegeten. Het is dus goed om duidelijk te maken dat zo’n zaken er niet voor zorgen dat iemand doodgaat.’

Iedere letter kreeg een tekening van Sassafras De Bruyn. Waarom heb je voor deze vorm gekozen?

‘Het alfabet invullen was geen eenvoudige taak. Het schrijven van een lijvige encyclopedie zou ik makkelijker vinden dan een woordenboek op basis van de 26 letters van het alfabet. Door die vorm word je gedwongen om keuzes te maken en gebald te werk te gaan. Dat was een uitdaging, maar ik denk dat de combinatie van korte teksten en rijkelijke illustraties heel goed werkt.

Net omwille van de heldere en ook wel nuchtere tekst is het fijn om met illustraties poëzie toe te voegen. Tekst en tekeningen gaan in het boek echt hand in hand. De mooie illustraties kunnen ook het gesprek openen.

Om het gesprek gaande te houden staat er aan het einde van de bladzijde bijna altijd een vraag.’

Ik kan me voorstellen dat het voor veel mensen moeilijk is om met kinderen te praten over de dood. We denken al gauw dat het te zwaar is voor een kind. Hoe kijk jij daarnaar?

‘Dat past in de algemene tendens om kinderen te veel te willen beschermen. Zoals de curling-ouders, die alle mogelijke onheil uit de weg willen ruimen voor hun kinderen. Goed bedoeld natuurlijk, maar zo kweken we kasplantjes. Je kunt je kind niet voor alles behoeden.

Ik denk dat we onze kinderen meer mogen vertrouwen. Ze zijn veerkrachtiger dan we vaak denken. En met meer informatie kunnen ze misschien net beter om met die moeilijke momenten. Ik ben dus van mening dat het zinvol is om op zoek te gaan naar manieren om hen wel te betrekken bij het overlijden van mensen uit hun omgeving, op maat van het kind. En dan bedoel ik op maat van het specifieke kind, ongeacht de leeftijd. Sommige kinderen zullen veel vragen stellen, anderen minder. Sommigen zullen er zelf over beginnen praten, anderen zullen liever tekenen om te verwerken.’

Wat als een kind dichtklapt na een overlijden? Heb je tips om toch een gesprek aan te gaan of hen op een andere manier te helpen met rouwen? 

‘Het is vooral belangrijk om te informeren zonder te forceren. Als je mijn boek hebt gekocht, kun je het eens openleggen op een bepaalde bladzijde en vragen wat het kind ziet op de tekening. Op die manier gaat het niet over het kind zelf, wat soms makkelijker is om een gesprek te openen. De tekeningen zijn allemaal in een erg huiselijke sfeer, wat herkenbaar is voor de kindjes.

Je kunt ook een activiteit doen die herinneringen oprakelt. Stel dat oma heel goed appeltaart kon bakken, dan kan je samen volgens oma’s recept een taart maken. Al doende komen de vragen en verhalen dan misschien wel naar boven. Samen spelen kan zeker ook werken. Dat kan een uitnodiging zijn voor je kind om te beginnen praten over het gemis.

Zeker als ze nog heel jong zijn, hebben ze niet de woorden om te beschrijven hoe ze zich voelen. Dan kun je door middel van spelen, tekenen, knuffelen en koken samen verdriet hebben en rouwen. Als ouder mag je je buikgevoel volgen. Jij kent jouw kind het beste.’

Rouwen om de dood van iemand uit je omgeving is pijnlijk, maar ook de dood van mensen die we niet kennen kan een impact hebben. Het nieuws staat bol van de gruwelijke gebeurtenissen, zoals oorlogen, aanslagen en ongelukken. We worden met z’n allen geconfronteerd met de dood op grote schaal. Hoe praat je daarover met kinderen?

‘Probeer met een openheid te polsen met welke vragen je kinderen zitten. Vaak zijn die vragen gekoppeld aan de angst dat het gevaar ook in hun leven een impact kan hebben. Komt de oorlog naar ons? Kan er hier ook een bom vallen? Kan mijn mama ook sterven? Probeer een warme omgeving te creëren waarin het kind zich vrij voelt om dit soort vragen te stellen en emoties te uiten. Geef als ouder zo eerlijk mogelijk antwoord. Je moet niet zeggen dat er nooit iets ergs zal gebeuren, want dat is niet de realiteit. Wat wel kan helpen is de uitzonderlijkheid van de situatie benoemen. Oorlog of ongelukken komen op het nieuws net omdat ze uitzonderlijk zijn. De kans is klein dat wat ze op tv zien ook hier zal gebeuren, maar wees eerlijk dat het niet onmogelijk is. Het belangrijkste is dat het kind ervaart dat z’n emoties er mogen zijn en dat het zich veilig genoeg voelt om vragen te stellen.

Samen praten over lastige dingen, waar je als volwassenen ook niet altijd een antwoord voor klaar hebt, dat kan zo verbindend zijn!’